ΣΥΝΑΥΛΙΑ ΤΗΣ ΚΟΑ
ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΗ ΣΤΟ ΘΟΔΩΡΟ ΑΝΤΩΝΙΟΥ
Η αίθουσα διαλέξεων του ΜΜΑ ήταν ασφυκτικά γεμάτη. Αυτή τη φορά, ο καταξιωμένος σολίστ πιάνου, Τίτος Γουβέλης (που συνήθως εκπονεί τις ενδιαφέρουσες διαλέξεις πριν τις συναυλίες της ΚΟΑ) δεν ήταν μόνος του. Δίπλα του καθόταν ο Πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών και προσφάτως εκλεγείς ως τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (στην έδρα μουσικής σύνθεσης) Θόδωρος Αντωνίου. Δεν δόθηκε διάλεξη, αλλά στην ουσία παρακολουθήσαμε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση.
Κάτι περισσότερο από σεμνός, ο συνθέτης, Θεόδωρος Αντωνίου, στον οποίο ήταν αφιερωμένη και η συναυλία της ΚΟΑ με αφορμή «τα 80α του γενέθλια», μας άφησε άναυδους όταν ομολόγησε: «έχω μικρότερη άποψη για τον εαυτό μου απ΄ότι οι άλλοι για μένα!»
Ο Θεόδωρος Αντωνίου μας μίλησε για πολλά…Από τις αναφορές στη μουσική έμπνευση, δεν εξαίρεσε τα παιδικά του βιώματα τονίζοντας πόσο καθοριστικά είναι. Ένα παιδί που παρά τις-εκ πρώτης όψεως- ανυπέρβλητες δυσκολίες στα πρώτα βήματα της ζωής του, όχι απλώς τα …κατάφερε, αλλά εξελίχθηκε σε μια παγκοσμίου φήμης Προσωπικότητα της μουσικής. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις εξαιρετικές σπουδές σύνθεσης και διεύθυνσης ορχήστρας στη Μουσική Ακαδημία του Μονάχου, στο Διεθνές Μουσικό Κέντρο του Ντάρμστατ. Των σπουδών του, ακολούθησε διεθνής καριέρα: διδασκαλία σε διάσημα Πανεπιστήμια των ΗΠΑ και η ανακήρυξή του ως Καθηγητή σύνθεσης στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης (1978-2008) και εν συνεχεία ως Ομότιμου Καθηγητή. Έχει διευθύνει μεγάλες ορχήστρες και μουσικά σύνολα παγκοσμίως και πολλές συνθέσεις του είναι παραγγελία διάσημων ορχηστρών. Έχει τιμηθεί με πολλές διακρίσεις όπως ενδεικτικά αναφέρεται στο επιμελημένο πρόγραμμα της ΚΟΑ: βραβείο «Τιμώντας τον Ελληνικό Πολιτισμό» από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ (2011) και «Απόλλων» από την Εθνική Λυρική Σκηνή (2013), ενώ έχει τιμηθεί και από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας (2007).[1]
Ο συνθέτης, στο πλαίσιο του πολύ φυσικού και αυθόρμητου διαλόγου με τον κ. Τίτο Γουβέλη, προσπάθησε να μας μυήσει στις τεχνικές και το πνεύμα της μουσικής του, ζητώντας ευγενώς «συγγνώμη» από ακροατές που δεν κατανοούν τους μουσικούς όρους. Αναφερόμενος στις τεχνικές της σύνθεσης, εξήγησε το πώς επιτυγχάνει μετατροπίες μέσα από διαλόγους μουσικών οργάνων, τι θα πει «οριζόντια ενορχήστρωση» και μας βοήθησε να συναισθανθούμε το πώς καθοδηγείται από την έμπνευση. «Κάθε φορά που χρειάζεται να πω μερικά λόγια για τα έργα μου, διαπιστώνω ότι ακόμη διατηρώ όλα τα στοιχεία που με απασχόλησαν από την πρώτη δημιουργική μου περίοδο: τη σχέση μου με την παράδοση, την απελευθέρωσή μου από τους αυστηρούς κανόνες της ατονικής και δωδεκάφθογγης μουσικής, την ιδιωματική γραφή των οργάνων και την ανάπτυξη των ιδεών με βάση κάποιο αφηρημένο πρόγραμμα. Τον όρο “αφηρημένη προγραμματική μουσική” τον χρησιμοποίησα για πρώτη φορά στο έργο μου “Διάλογοι για φλάουτο και κιθάρα” (1962). Δεν ακολουθεί, δηλαδή, τα χαρακτηριστικά της προγραμματικής μουσικής, γιατί οι αρχικές ιδέες είναι αφηρημένες έννοιες» αναφέρει ο ίδιος ο συνθέτης στο σημείωμά του που “φιλοξενείται” στο πρόγραμμα της συναυλίας,[2] στο πλαίσιο ενημέρωσης του κοινού για τη Συμφωνία αρ.3-που συγκαταλέγεται μεταξύ των έργων που η ΚΟΑ ερμήνευσε στη συναυλία της 20ης Φεβρουαρίου.
.jpg)
Ο ομιλών, δεν παρέλειψε να αναφερθεί στη μεγάλη αγάπη του για το Θέατρο και το πόσο επηρέασε την ταυτότητά του ως συνθέτη, για τη στενή του συνεργασία με σκηνοθέτες όπως ο Κάρολος Κουν (1908-1987) ή ο Μίνως Βολανάκης (1925-1999), Αλέξης Μινωτής (1898-1990) κ.ά., ενώ επεσήμανε- με εμφανή πρόθεση να δώσει κατευθύνσεις σε νέους συνθέτες- πόσο καθοριστικός παράγοντας για μια μουσική σύνθεση θεατρικού έργου αναδεικνύεται η επιτυχής συνεργασία συνθέτη-σκηνοθέτη.
Μια πολύ ενδιαφέρουσα στιγμή της συζήτησης, ήταν η αναφορά του συνθέτη στο ζήτημα της ελληνικότητας και ειδικότερα το πώς η εθνική ταυτότητα επηρεάζει ακολούθως τη μουσική σύνθεση, στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Ως προς αυτό το θέμα, ο Αρχιμουσικός και τέως Καλλιτεχνικός Διευθυντής της ΚΟΑ, Βύρων Φιδετζής, προβαίνει σε μια πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση, στο σημείωμά του, αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Ο ελληνικός ήχος του Αντωνίου έχει τα ακόλουθα βασικά γνωρίσματα: Πρώτο, είναι η μορφολογική οικονομία και η απόλυτα προσωπική δομική του πρωτοτυπία, που παραπέμπει στο άριστο μέτρο. Δεύτερο, είναι η λιτή χρήση των εκφραστικών μέσων της σύγχρονης ορχήστρας και η τέλεια γνώση των δυνατοτήτων των οργάνων. Τρίτο, είναι η χρήση μελωδιών και μελωδικών θραυσμάτων που παραπέμπουν απευθείας στον ελληνικό ήχο της παράδοσης, με μοναδικό ίσως πρόδρομο σ΄αυτή την αντίληψη περί μελωδικού, τον Δημήτρη Δραγατάκη. Τέταρτο, τέλος, είναι η μη δογματική συνηχητική του οργάνωση[3]». Πρόκειται για ένα μικρό απόσπασμα, από το γλαφυρό κείμενο του Αρχιμουσικού, Βύρωνα Φιδετζή, που όπως ομολόγησε ο ίδιος ο Θόδωρος Αντωνίου, το διάβασε συγκινημένος και όχι τυχαία. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται και στο κείμενο του ίδιου του συνθέτη αναφορικά με την 3η του Συμφωνία: «από τα εξήντα περίπου συμφωνικά μου έργα (για ορχήστρα, για σολίστ, χορωδία και ορχήστρα, κοντσέρτι) μόνο τρία έχουν τον τίτλο «Συμφωνία» και γράφτηκαν στην τελευταία δημιουργική μου περίοδο, κατά προτροπή του σπουδαίου μαέστρου και πολύ καλού μου φίλου Βύρωνα Φιδετζή». Η συμφωνία αρ 1,γράφτηκε, όπως αναφέρεται στο πρόγραμμα, το 2002, η συμφωνία αρ 2, το 2010 και η συμφωνία αρ3, το 2012.
Στη συναυλία της ΚΟΑ ευτυχίσαμε να ακούσουμε τη συμφωνία αρ.3, την οποία ο συνθέτης έχει αφιερώσει στον Βύρωνα Φιδετζή. «Του ζητώ συγγνώμη αν ξέφυγα από τη συμβατική μορφή της συμφωνίας, αλλά τον ευχαριστώ που πάντα με παρότρυνε να γράψω συμφωνίες» αναφέρει ο συνθέτης στο σημείωμά του-στοιχείο που επεσήμανε και στο πλαίσιο της εμπεριστατωμένης ομιλίας του.
Ενδιαφέρουσα, ήταν η αναφορά του Θόδωρου Αντωνίου και στο διδακτικό του έργο, κάνοντας την επισήμανση: «Βλέπω πολλούς μαθητές μου ανάμεσα στο κοινό» είπε συγκινημένος… Μα η συμβολή των μαθητών του Θόδωρου Αντωνίου, δεν περιοριζόταν μόνο στην παρουσία τους. Τίμησαν τον Καθηγητή, (διάσημο για το διδακτικό του έργο σε Ελλάδα και στο Εξωτερικό) με τα γλαφυρά και διαφωτιστικά άρθρα τους που δημοσιεύτηκαν στο πρόγραμμα της συναυλίας.
Ο Ιάκωβος Κονιτόπουλος, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Θόδωρου Αντωνίου, στο άρθρο του κάνει υπόμνηση ενός διαλόγου του με τον αείμνηστο Μάνο Χατζιδάκι (1925-1994), στον οποίο εκμυστηρεύτηκε ότι ξεκίνησε μαθήματα με τον Αντωνίου για να λάβει την απάντηση: «…και να ξέρεις ότι ο Θόδωρος είναι η καλυτέρα περίπτωσις σε διεθνές επίπεδο»[4]. Ο Ιάκωβος Κονιτόπουλος, σκιαγραφεί την προσωπικότητα και την καλλιτεχνική ταυτότητα του Δασκάλου του, Θόδωρου Αντωνίου, αναφέροντας μεταξύ άλλων: «Σεμνός καλλιτέχνης, βαθύς γνώστης της τέχνης του, αποκαλύπτει με την εργασία του, τόσο στους μαθητές του, όσο και στους ακροατές, συνεργάτες, ερευνητές του έργου του, έναν μαγικό κόσμο γεμάτο πρωτοτυπία, υπερβατική έκφραση, έντονη δραματικότητα, υψηλή καλλιτεχνική υφή, εκτίναξη του αναπάντεχου, έντονη θεατρικότητα, βαθύτατα εσωτερική και φιλοσοφική αναζήτηση. Όλα μέσα σε ένα πνεύμα οικουμενικής ελληνικότητας, με βασικό παρονομαστή το ήθος και το ύφος που χαρακτηρίζει έναν μεγάλο δημιουργό».[5]
Σε άλλο σημείο του ενδιαφέροντος σημειώματος του, αναφέρει ένα άλλο χαρακτηριστικό της διδασκαλίας του Θόδωρου Αντωνίου, που μαρτυρά το δημοκρατικό του πνεύμα και την αξία του διδακτικού του έργου: «Δάσκαλος με βασικό χαρακτηριστικό το σεβασμό στην ελευθερία έκφρασης και στην πορεία αναζήτησης κάθε μαθητή, θέλει να καθοδηγεί και όχι να δημιουργεί πιστά φωτοαντίγραφά του, όπως πολλοί – διάσημοι κατά τα άλλα-συνθέτες παγκοσμίως». Στο ίδιο θέμα, αναφέρεται και ο μαθητής του Γιώργος Χατζημιχελάκης, ο οποίος στο κείμενό του, παραθέτει ένα «τρίπτυχο» φράσεων του Θεόδωρου Αντωνίου. Παραθέτουμε ένα εξ΄αυτών: «Το ζητούμενο δεν είναι να δημιουργήσεις μαθητές αντίγραφά σου, αλλά να τους αφουγκραστείς και να τους καθοδηγήσεις ώστε να εκφραστούν σύμφωνα με τη δική τους προσωπικότητα, και κυρίως με ήθος».[6]
Μαθητής του Θόδωρου Αντωνίου, υπήρξε και ο Αρχιμουσικός, Μιχάλης Οικονόμου, ο οποίος διηύθυνε την ΚΟΑ στη συναυλία που ακολούθησε: «Ο Θόδωρος Αντωνίου ήταν ο άνθρωπος που άλλαξε τη ζωή μου βοηθώντας με, ψυχολογικά και ουσιαστικά, να κάνω το μεγάλο βήμα και να περάσω τον Ατλαντικό για να γίνω μαέστρος και συνθέτης. Ήμασταν μια ομάδα Ελλήνων, τα παιδιά του, που όχι μόνο μας είχε υπό την προστασία του, αλλά ήταν και ο καλύτερός μας φίλος»[7] αναφέρει, μεταξύ άλλων, στο γλαφυρό σημείωμά του[8].
.jpg)
Το πρόγραμμα της συναυλίας που ακολούθησε, απεδείχθη επίσης πολύ ενδιαφέρον. Στο πρώτο μέρος, η ΚΟΑ ερμήνευσε την Συμφωνία αρ 3 (αποτελούμενη από τέσσερα μέρη), την οποία ο Θ. Αντωνίου συνέθεσε το 2012. «Η Τρίτη συμφωνία βασίζεται στην ελεύθερη χρήση μιας δωδεκάφθογγης σειράς και παρουσιάζει μια πλούσια παλέτα των τεχνικών των οργάνων, των ηχοχρωμάτων και των δραματικών κλιμακώσεων»[9] αναφέρει ο ίδιος ο συνθέτης.
Στη συνέχεια, ακολούθησε το χιουμοριστικό έργο όπως το χαρακτήρισε ο Τίτος Γουβέλης, «just drumming», έργο που είχαμε ακούσει και στην επετειακή συναυλία για τα 70 χρόνια από την ίδρυση της ΚΟΑ. Όπως ανέφερε ο ίδιος ο συνθέτης, επρόκειτο για παραγγελία του τότε καλλιτεχνικού της Διευθυντή, Βασίλη Χριστόπουλου, ο οποίος είχε ζητήσει από τον Θόδωρο Αντωνίου ένα έργο γραμμένο για ταμπούρο και ορχήστρα. «Το snare drum είναι ένα πολύ ουσιαστικό όργανο για τις ορχήστρες από την πρώτη περίοδο της δημιουργίας τους. Είναι μεν γνωστό σε όλους μας, αλλά όχι σαν σολιστικό όργανο». (…) Η ιδέα με ενθουσίασε όσο περισσότερο εμπλεκόμουν με το αντικείμενο αυτό»[10] αναφέρει ο συνθέτης στο ενημερωτικό σημείωμα για το εν λόγω έργο, το οποίο συνέθεσε τον Οκτώβριο του 2012 «με πολλή αγάπη, ενθουσιασμό και έρευνα όταν βρισκόμουν στο Μπολιάσκο της Ιταλίας», όπως σημειώνει χαρακτηριστικά. Ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσες είναι και οι πληροφορίες που μας δίνει ο ίδιος για το πρωτότυπο αυτό κονσέρτο:«Ακολούθησα και εγώ τα χαρακτηριστικά του snare drum όπως ρούλος, το τρέμολο και οι γρήγορες προηγήσεις στις κύριες νότες. Είναι γραμμένο σε ένα μέρος, διατηρεί ένα κύριο υλικό καθ΄όλη τη διάρκειά του και οργανώνεται με τη συνεργασία των τυμπάνων και των άλλων τριών εκτελεστών κρουστών, που περιβάλλουν, ανταγωνίζονται και πολύ συχνά συμβάλλουν στην παρουσίαση του snare drum. Tα κρουστά έχουν τοποθετηθεί με ορισμένο τρόπο, ώστε να μπορούν να παρουσιάζουν το χαρακτήρα της κίνησης του ήχου στον χώρο.
Το ταμπούρο παρουσιάζει όλες τις δυνατότητες που μπορεί να κρύβει στο λεξιλόγιό του: διαφορετικές κινήσεις της μπαγκέτας, χτυπήματα στα διάφορα σημεία του οργάνου, ήχους που παράγονται χτυπώντας μόνο τις μπαγκέτες, εκτός από τη μεμβράνη ο εκτελεστής παίζει στα πλάγια του οργάνου κοκ»[11].
Ο Θόδωρος Αντωνίου αφιέρωσε το εν λόγω έργο στην ΚΟΑ και τον σολίστα, Σπύρο Λάμπουρα και εξέφρασε την ελπίδα το just drumming να αποτελέσει το έναυσμα για να γραφτούν και άλλες συνθέσεις για σόλο snare drum. Η απαράμιλλη δεξιοτεχνία του Σπύρου Λάμπουρα ενθουσίασε το κοινό, που απάντησε με ένα εξαιρετικά ζωηρό παρατεταμένο χειροκρότημα.
Στο δεύτερο μέρος της συναυλίας, παρουσιάστηκε το πρώτο από τα συνολικά 16 “Celebration” όπως διευκρίνισε στην ομιλία του, ο ίδιος ο συνθέτης και το οποίο «γράφτηκε το καλοκαίρι του 1994 με αφορμή την ελληνο-αρμενική φιλία»[12].
Το εν λόγω έργο επίσης ενθουσίασε το κοινό και ο Θεόδωρος Αντωνίου ανεβαίνοντας στη σκηνή καταχειροκροτήθηκε- όχι μόνο από το κοινό, αλλά και από μέλη της ίδιας της ορχήστρας, ενώ αγκάλιασε συγκινημένος τον Αρχιμουσικό, Μιχάλη Οικονόμου.
Την έντονη συγκινησιακή φόρτιση της βραδιάς ήρθε να συμπληρώσει και η υπέροχη ερμηνεία της 5ης Συμφωνίας του Μπετόβεν, που απολαύσαμε στη συνέχεια, υπό τη διεύθυνση του Μιχάλη Οικονόμου.
Επιλέγουμε να κλείσουμε την αναφορά σε αυτή την ιστορική συναυλία, που υπογραμμίζουμε ότι της άξιζε να ήταν sold out, με μια χαρακτηριστική φράση του Αρχιμουσικού Μιχάλη Οικονόμου:
«Ο Αντωνίου δεν θα μείνει στο μυαλό μου επειδή με έμαθε να γράφω. Θα μείνει στο μυαλό μου επειδή με δίδαξε «ήθος». Εμένα και άλλες τρεις γενιές μουσικών»…
Τίνα Βαρουχάκη
varouchaki@gmail.com
Φεβρουάριος 2015
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
[1] Πηγή: βιογραφικό σημείωμα του συνθέτη Θόδωρου Αντωνίου, από το έντυπο πρόγραμμα της συναυλίας «Αφιέρωμα στον συνθέτη Θόδωρο Αντωνίου, για τα 80ά του γενέθλια, ΜΜΑ, Αθήνα, 20-02-2015
[2] Ό.π., Θόδωρος Αντωνίου, Συμφωνία, αρ 3, σελ 10
[3] Ό.π., Βύρων Φιδετζής, «Για τον Θόδωρο Αντωνίου», σ.σ.5-6
[4] Ό.π., Ιάκωβος Κονιτόπουλος, σ.σ.7-8
[5] Ό.π., Μιχάλης Οικονόμου, σελ 7
[6] Ό.π., Γιώργος Χατζημιχελάκης, σελ 8
[7] Ό.π., σελ 8
[9] Ό.π., Θόδωρος Αντωνίου, Συμφωνία, αρ.3, σελ 10
[10] Ό.π., Θόδωρος Αντωνίου, Just drumming, σελ 9
[11] Ό.π., σελ 10
[12] Ό.π., Θόδωρος Αντωνίου, Celebration, σελ 9