ΤΑ ΤΡΑΓΟYΔΙΑ ΤΟΥ JOHN DOWLAND
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα - για μένα και ελπίζω για όλους - στοιχεία της φετινής Θερινής Ακαδημίας στην Αρναία της Χαλκιδικής, είναι το masterclass με αντικείμενο τα τραγούδια του John Dowland. Είναι ευρέως γνωστά ως lute songs, μονωδικά τραγούδια με συνοδεία λαούτου, αν και αυτό είναι μέρος μόνο της αλήθειας...
Ο Dowland γεννήθηκε το 1563, εποχή σχετικής ακμής για την Αγγλική μουσική, με την παρακαταθήκη μεγάλων συνθετών όπως ο Thomas Tallis και το ήδη αναδυόμενο ταλέντο του William Byrd. Η βιογραφία του είναι πολύ φτωχή όσον αφορά την νεότητα και τις σπουδές του, γνωρίζουμε όμως ότι ήταν πολύ κοσμογυρισμένος για τα δεδομένα του καιρού του: Έζησε και εργάστηκε 4 χρόνια στο Παρίσι, 8 στην Κοπεγχάγη, ενώ ταξίδεψε και στην Ιταλία, κέντρο τότε των μουσικών εξελίξεων της Ευρώπης. Οι επιρροές από εκεί φαίνονται στα πιο ώριμα έργα του, όπου χρησιμοποιεί χρωματικά και διάφωνα στοιχεία με εξαιρετική τόλμη και ευφυία.
Η φήμη του μελαγχολικού ανθρώπου που τον ακολουθεί, κατά πάσα βεβαιότητα είναι μύθος. Ένα μέρος του έργου του έχει όντως αυτό το χαρακτήρα, αλλά μάλλον για εκφραστικούς λόγους. Έγραψε και χορούς, δεξιοτεχνικές παραλλαγές, ώς και μιά Γκαλλιάρντα προορισμένη να παιχτεί από δύο λαουτίστες σε ένα λαούτο (for two to play upon one lute). Δεν φαίνεται λοιπόν να του έλειπε το χιούμορ... Αν ξέρουμε κάτι από τα γραπτά του ήταν πως θεωρούσε τον εαυτό του αδικημένο σε κάποιες περιπτώσεις από το περιβάλλον και τους εργοδότες του, μάλλον καθ' υπερβολήν.
Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του πρώτου βιβλίου (1597). Σύνθετη
διακόσμηση, με τους εκπροσώπους των επιστημών στην περιφέρεια.
Η μεγάλη του φήμη ως δεξιοτέχνη του λαούτου τού εξασφάλισε και καλές θέσεις εργασίας με μεγάλες αμοιβές, αλλά και σημαντικές επιτυχίες - μερικές συνθέσεις του απαντώνται σε πολλές διαφορετικές συλλογές και εκδόσεις - και μάλιστα εν ζωή. Το ρεπερτόριο για σόλο λαούτο, συνήθως 7χορδο, είναι ιδιαίτερα αξιόλογο και δεξιοτεχνικά απαιτητικό κατά το μεγαλύτερο μέρος του (μη κρίνετε από μερικές εύκολες διασκευές για κιθάρα που διδάσκουμε κάπου στην Κατωτέρα!). Κάποια απ' αυτά τα κομμάτια υπάρχουν και σε άλλες εκδοχές, όπως κουιντέτο ή σεξτέτο εγχόρδων (viol consort) ή μικτό σύνολο (broken consort) από πνευστά, έγχορδα και λαούτο. Ιδιαίτερη θέση στο έργο του, όμως, κατέχουν τα τραγούδια.
Τα τέσσερα βιβλία του με "τραγούδια ή μελωδίες" (songs or ayres) περιέχουν συνολικά περίπου 90 συνθέσεις. Εκδόθηκαν στο Λονδίνο από το 1597 ώς το 1612, γνωρίζοντας σημαντική επιτυχία και αρκετές επανεκδόσεις. Πρόκειται για αμιγώς πολυφωνικά αντιστικτικά έργα, προορισμένα επί το πλείστον να τραγουδηθούν από 3 έως 5 φωνές με προαιρετική συνοδεία από λαούτο, ορφάριον (νυκτό όργανο επίσης) ή/και βιόλα ντα γκάμπα. Η εκτέλεση που ακούμε συνήθως είναι από μία φωνή με συνοδεία λαούτου, αλλά στην πραγματικότητα η ταμπλατούρα συνήθως ενσωματώνει τις υπόλοιπες (πλην της σοπράνο) φωνές! Επομένως, υπάρχουν πολλά περιθώρια για ποικίλους συνδυασμούς εκτελεστών, ακόμα και μεταξύ στροφών του ίδιου τραγουδιού.
(α' εικόνα)
(β' εικόνα)
Το γνωστό τραγούδι "Come, heavy sleep", που χρησιμοποίησε για το "Nocturnal" o Benjamin Britten. Στην α' εικόνα η φωνή και η ταμπλατούρα, ενώ στην β' εικόνα οι άλλες τρεις φωνές είναι τυπωμένες η άλτο ανάποδα, ο τενόρος κανονικά και ο μπάσος πλαγίως, ώστε να χρησιμοποιείται το βιβλίο στο κέντρο ενός τραπεζιού με τους εκτελεστές γύρω γύρω!
Ένα από τα ενδιαφέροντα στοιχεία των στροφικών τραγουδιών, που είναι σημαντικό ποσοστό στο σύνολο, είναι ότι οι καταγεγραμμένες νότες αφορούν την εκάστοτε πρώτη στροφή των στίχων. Για να ταιριάξουν οι επόμενες, απαιτούνται αλλαγές, μικρές μεν αλλά τις οποίες σχεδόν κανείς δεν τολμάει σήμερα να πραγματοποιήσει, με την διάθεση "ακρίβειας" που μας διακατέχει όταν διαβάζουμε παλιές παρτιτούρες, με αποτέλεσμα λύσεις ενίοτε δυσλειτουργικές. Οι αλλαγές μπορεί να είναι σχεδόν ανεπαίσθητες, αλλά είναι χαρακτηριστικές: Μας προτρέπουν στην σωστή οπτική γι' αυτά τα τραγούδια, ότι ακριβώς είναι ...τραγούδια! Έντεχνα μεν, λόγιου ύφους, αλλά που δεν αντιμετωπίζονταν στην εποχή τους ως "κλασικά έργα", αλλά ως τα σύγχρονα ποιοτικά άσματα. Αν τολμήσω μιά μεταφορά στη σημερινή εποχή, αντιστοιχούν σε αυτό που σημαίνουν για μας τα τραγούδια του Χατζιδάκι, παραδείγματος χάριν, και όχι του Καλομοίρη. Φυσικά πρέπει να τα αντιμετωπίζουμε σοβαρά, αλλά και με την εκτελεστική ελευθερία που αρμόζει στη δομή τους και την οποία άλλωστε μας προσδιορίζει ο ίδιος ο συνθέτης με τα προαιρετικά στοιχεία που περιγράφει.
Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η εξέλιξη του ύφους του συνθέτη μέσα σ' αυτά τα 15 χρόνια. Από τα πανέμορφα, αλλά σχετικά απλά, τετράφωνα στροφικά τραγούδια του πρώτου βιβλίου, προχωρεί σε όλο και πιο συνειδητή χρήση της ρητορικής, χρωματίζοντας μουσικά τις καίριες λέξεις κάπως κατά τον "ιταλικό" τρόπο, ενώ η όλο και πιο σολιστική γραφή για το λαούτο που ξεπερνάει σταδιακά την απλή καταγραφή των λοιπών φωνών, κάνει την παρουσία του αναλόγως απαραίτητη - παρά την προαιρετικότητα που ορίζει ο συνθέτης. Οι στιγμές που το όργανο υπερβαίνει την οριζόντια πολυφωνική σκέψη με πιο "γεμάτες" συγχορδίες και φανερή την αίσθηση των πτώσεων, δεικνύουν την αρχή της αρμονικής, κάθετης σκέψης που ήδη έχει επικρατήσει στην Ιταλία. Η Αγγλία όμως θα αργήσει μιά γενιά ακόμη να υιοθετήσει την συνοδεία από αριθμημένο μπάσο (basso continuo). Ο Dowland έχει φέρει πλέον στα όριά της την πολυφωνία όσον αφορά τον συνδυασμό της με την αρμονική σκέψη. Η αντίστιξη τελικά θα υποχωρήσει προς όφελος της αρμονικά συνοδευόμενης μονωδίας, μέχρι να την ξαναφέρει στο απόγειό της, μέσα πλέον στο πλαίσιο της τονικής αρμονίας, έναν αιώνα αργότερα, ο Johann Sebastian Bach.
Στο πενθήμερο μεταξύ 17-21 Ιουλίου στην Αρναία, θα έχουμε την ευκαιρία, με την ενεργή συμμετοχή της τάξης τραγουδιού της αγαπητής συναδέλφου Νάντιας Φιόρου, να επεξεργαστούμε στυλιστικά και ερμηνευτικά μερικά τραγούδια του John Dowland. Θα έχω δε τη χαρά να συνοδέψω όσα χρειαστεί στο Αναγεννησιακό λαούτο, στην τελική συναυλία - παρουσίαση των εργασιών της Ακαδημίας.
Νίκος Παναγιωτίδης
http://panagiotidistar.wordpress.com/
Ιούλιος 2013
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
-(tn)_1.jpg)
.jpg)
.jpg)