Εισαγωγή στην τέχνη του φλαμένκο
"Πρώτα η φωνή, ύστερα ο ρυθμός… τα υπόλοιπα έρχονται μετά" (Paco de Lucia)
Ο ρόλος της κιθάρας στο φλαμένκο, τουλάχιστον όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, είναι αρκετά πρόσφατος.
Το πότε γίνεται η κιθάρα αναπόσπαστο μέρος της τέχνης του φλαμένκο δεν μπορούμε να το καθορίσουμε με ακρίβεια, μιας και ό,τι γνωρίζουμε για την τέχνη αυτή βασίζεται κυρίως σε προφορικές παραδόσεις, οι οποίες τα τελευταία μόνο χρόνια και μέσα από μουσικολογικές έρευνες έχουν αρχίσει να καταγράφονται και να κωδικοποιούνται.
Το βέβαιο είναι ότι η κιθάρα έρχεται στο φλαμένκο αρχικά ως όργανο συνοδείας, αρχικά για τη φωνή και μετά για το χορό.
Αναζητώντας τις αρχαιότερες φόρμες του τραγουδιού, του cante jondo (βαθύ άσμα), όπως η Tona ή η Siguiriya, θα ανακαλύψει κανείς ότι δεν υπήρχε αρχικά συνοδεία κιθάρας αλλά μόνο μια υποτυπώδης ασύμμετρη συνοδεία από παλαμάκια, η οποία σιγά σιγά μάς έδωσε τα διάφορα palos (με τον όρο palo εννοούμε τα διάφορα στιλ μέσα στο φλαμένκο, χορούς και τραγούδια με συγκεκριμένη μετρική αγωγή, ή ακόμα κι ελεύθερα, χωρίς μέτρο).
Βέβαια, στις μέρες μας όλα αυτά έχουν αλλάξει. Ακόμα και η Martinette (μαρτινέτε), μια από τις παλαιότερες φόρμες τραγουδιού χωρίς συνοδεία και χωρίς μέτρο, τραγουδιέται σήμερα με τη συνοδεία της κιθάρας η οποία συχνά χρησιμοποιεί το μέτρο της Siguiriya.
Για τον τραγουδιστή φλαμένκο η κιθάρα είναι το τέλειο όργανο συνοδείας, αφού δημιουργεί ένα συγχορδιακό υπόβαθρο από τη μια αλλά και μια έντονη αίσθηση κρουστού οργάνου από την άλλη, λειτουργώντας έτσι και ως συνδετικός κρίκος μεταξύ του τραγουδιού και του χορού.
Έτσι λοιπόν η σοβαρή μελέτη της κιθάρας φλαμένκο θα πρέπει να περιλαμβάνει τη μελέτη της φόρμας (μετρικής, αρμονικής, μελωδικής) τόσο του τραγουδιού όσο και του χορού, ξεκινώντας από την παραδοσιακή, που αποτελεί και τη βάση, και φτάνοντας στην σύγχρονη.
Εξάλλου το σύγχρονο σολιστικό παίξιμο προέκυψε ως μια σταδιακή εξέλιξη μικροφράσεων και μοτίβων που χρησιμοποιούνταν από τους παλαιότερους κιθαρίστες για να γεφυρώσουν τις συνοδευτικές συγχορδίες.
Βέβαια, η μελέτη της τεχνικής του φλαμένκο για έναν κιθαρίστα που δεν ζει στην Ισπανία ώστε να μπορεί να δοκιμάζει άμεσα τις ιδέες του στη συνοδεία του χορού και του τραγουδιού, είναι δυσκολότερη, ωστόσο η σωστή γνώση της φόρμας αλλά και της ρίζας της κάθε φράσης μπορεί να οδηγήσει σε πραγματικά εκπληκτικά αποτελέσματα.
Είναι άλλωστε πολύ σύνηθες φαινόμενο κυρίως μη Ισπανοί κιθαρίστες που έχουν έρθει σ’ επαφή με την κιθάρα φλαμένκο μέσα από τις ηχογραφήσεις και τις συναυλίες σύγχρονων βιρτουόζων, όπως ο Paco de Lucia, o Gerardo Nunez κ.ά., να στρέφονται απευθείας στο σολιστικό παίξιμο, αγνοώντας ότι κι αυτοί στο ξεκίνημα της καριέρας τους υπήρξαν άριστοι συνοδευτές τραγουδιστών και χορευτών, πράγμα που τους έδωσε αυτόν τον πολύ χαρακτηριστικό αέρα (Aire) στο παίξιμο.
Ο ρόλος της κιθάρας φλαμένκο και της σωστής γνώσης του ύφους θα πρέπει να αναζητηθεί ανάμεσα στα παραδοσιακά τέσσερα βασικά στοιχεία του φλαμένκο, που είναι:
- el cante: το τραγούδι, που χρονολογικά και φορμαλιστικά είναι η βάση της τέχνης του φλαμένκο.
- el baile: ο χορός.
- el toque: το παίξιμο της κιθάρας.
- el jaleo: η συνοδεία που περιλαμβάνει τα palmas (παλαμάκια) που κρατούν το μέτρο μέσα από ρυθμικές παραλλαγές και αντιχρονισμούς και τις παραδοσιακές κραυγές ξεσηκώματος κι ενθουσιασμού, όπως τα "ole".
Η γνώση και η εμπειρία των προαναφερόμενων θα βοηθήσει τον κιθαρίστα αφενός να τοποθετήσει το παίξιμό του σωστά ανάμεσα στα άλλα στοιχεία, αφετέρου, όταν αυτά λείπουν (όπως συμβαίνει με το σολιστικό παίξιμο), να τα μιμηθεί ώστε να αποδώσει σωστά το ύφος και την ένταση του κάθε palo.
Ξεκινώντας την μελέτη των palos (στιλ) του φλαμένκο, θα μπορούσαμε αρχικά να τα χωρίσουμε σε δύο βασικές κατηγορίες:
1. Τα palos με "compas": Χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένη μετρική αγωγή (compas). Ο όρος θα μπορούσε να μεταφραστεί ως "πυξίδα" και υπονοεί κυρίως τον μετρικό και ρυθμικό προσανατολισμό, καθώς, όπως θα δούμε παρακάτω, και τη χρήση συγκεκριμένου τρόπου (mode) και συγχορδιών.
2. Τα ελεύθερα palos ή αλλιώς toques libres, χωρίς αυστηρή μετρική αγωγή, που χαρακτηρίζονται τεχνικά κυρίως από τη χρήση συγκεκριμένων τρόπων (modes).
Η βασική ποιότητα που πρέπει να διαθέτει ο κιθαριστής φλαμένκο (άσχετα με το εάν είναι δεξιοτέχνης) είναι η σωστή αίσθηση και τήρηση του ρυθμού και του μέτρου. Δηλαδή στα palos που έχουν compas θα πρέπει να είναι ακριβής στην τήρηση του μέτρου, ενώ στα ελεύθερα palos θα πρέπει να επιλέγει τις φράσεις που είναι χαρακτηριστικές του στιλ.
Εν πάση περιπτώσει, το compas θα μπορούσε να θεωρηθεί το βασικότερο στοιχείο της τεχνικής του φλαμένκο, μιας και είναι κυρίως αυτό που διαφοροποιεί το στιλ του φλαμένκο απ’ όλα τα άλλα.
Ο κιθαριστής διαθέτει τρία βασικά εργαλεία για εκτέλεση:
1. Rasgueados (ρασκιάδος): πρόκειται για τα χαρακτηριστικά κτυπήματα. Κατά λέξη, rasgueados σημαίνει "γρατζουνίσματα" (από το ρήμα rasguear που σημαίνει γρατζουνάω) – τα οποία μπορούν κι αυτά με τη σειρά τους να κωδικοποιηθούν ανάλογα με τα ρυθμικά σχήματα που αντιπροσωπεύουν και τα σημεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν μέσα στο μέτρο, είτε για να γεμίσουν το χρόνο είτε για να τονίσουν. Φυσικά, αποτελούν και το βασικό εργαλείο για συνοδεία του τραγουδιού και του χορού. Στο σημείο αυτό θα μπορούσαν να αναφερθούν και άλλες ειδικές τεχνικές του φλαμένκο, όπως είναι η alzapua (αλσαπούα), η "διπλοπενιά" του αντίχειρα. Αυτές όμως οι τεχνικές θα αποτελέσουν αντικείμενο μελέτης σε άλλο κεφάλαιο.
2. Falsetas (φαλσέτας): Πρόκειται για σύντομες ολοκληρωμένες φράσεις, για μίνι συνθέσεις θα λέγαμε, που μπορούν να λειτουργήσουν και να ακουστούν αυτόνομα και που βασίζονται στη μετρική αγωγή του εκάστοτε χορού. Εδώ αξίζει να σημειωθεί το εξής: δεν πρόκειται περί παραλλαγών, διότι το compas δεν αποτελεί θέμα αλλά μουσική φόρμα.
- Πρέπει να γνωρίζουμε επίσης ότι η τέχνη του φλαμένκο είναι τέχνη της μικροφόρμας και της οικονομίας. Μια falseta θα πρέπει να είναι μικρής διάρκειας και να τελειώνει τελειώνοντας με κορύφωση στην εκφραστική (πολλές φορές και δυναμική) ένταση.
- Ο αυτοσχεδιασμός είναι σπάνιος: οι falsetas είναι σχεδόν πάντα δουλεμένες πριν την παράσταση. Ίσως να παραλλαχτούν λίγο κάποια ρυθμικά σχήματα, κάποιοι μικροτονισμοί, τρίλιες κ.λπ.
- Οι falsetas τελειώνουν συχνά με remate (ρεμάτε), δηλαδή με μια σύντομη πτωτική φόρμα που συχνά προσφέρεται για επίδειξη δεξιοτεχνίας και αποτελεί το σημείο κορύφωσης της φράσης.
3. Llamadas (λιαμάδας): Πρόκειται για πολύ σύντομα θέματα (μοτίβα), χαρακτηριστικά για το κάθε στιλ (palo), που βασίζονται στη φόρμα του compas και λειτουργούν ως γέφυρα μεταξύ των rasgueados και των falsetas. Πέραν αυτού, χρησιμεύουν και ως γέφυρα μεταξύ του κιθαρίστα και του τραγουδιστή ή του χορευτή.
Llamar σημαίνει στα ισπανικά "κάλεσμα", με το οποίο ο κιθαριστής δείχνει στον τραγουδιστή ότι τελείωσε τη φράση του και τον καλεί να τραγουδήσει (αντίστοιχη είναι η λειτουργία της Llamada και με τον χορευτή). Οι Llamadas, σε αντίθεση με τις falsetas, συχνά αυτοσχεδιάζονται.
Όταν συνοδεύεται το τραγούδι, ο κιθαριστής συνήθως περιορίζει το παίξιμό του σε rasgueados και Llamadas. Όταν παίζονται falsetas, τότε θα πρέπει να είναι κοντές (μικρές σε διάρκεια) και τέτοιου χαρακτήρα που να μην αποσπούν πολύ την προσοχή από το τραγούδι.
Στο σολιστικό παίξιμο οι falsetas αντικαθιστούν το τραγούδι.
Έτσι λοιπόν μια φόρμα ενός κομματιού σόλο θα μπορούσε να είναι:
Intro (εισαγωγή) --> rasgueados --> Llamada --> falsetas --> Llamada --> falsetas --> Llamada --> rasgueados
Η σειρά και το πλήθος των falsetas μπορούν να διαφέρουν από παράσταση σε παράσταση. Συνήθως ο κάθε έμπειρος κιθαριστής έχει τις δικές του falsetas, αν και μέσα από την παράδοση του φλαμένκο κάποιες θεωρούνται κλασικές.
Σε γενικές γραμμές, τα παραπάνω είναι τα βασικά στοιχεία της φόρμας του φλαμένκο τα οποία σε επόμενα άρθρα θα εξεταστούν ένα ένα ξεχωριστά.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να συστήσω θερμά σε όποιον θέλει να εμβαθύνει σ’ αυτήν την τέχνη, να ακούει όσο περισσότερο φλαμένκο μπορεί και κυρίως τραγούδι. Επίσης, αν είναι δυνατό να γνωρίζει τι λένε οι στίχοι, γιατί εκεί θα ανακαλύψει ορισμένα πολύ δυνατά στοιχεία έκφρασης και υπερβολής που κάνουν την τέχνη αυτή τόσο μοναδική.
Χρίστος Τζιφάκις
tzifakis@tar.gr
(Σεπτέμβριος 2006)
