Η τεχνική Nail Glissando: Προσέγγιση του ιδιώματος της ανατολίτικης μουσικής στην κλασική κιθάρα (Του Darío Moreira)

Tο glissando με τα νύχια του αριστερού χεριού είναι παράγωγο και προσαρμογή μιας αρχαίας τεχνικής παραγωγής ήχου (που υπάρχει μέχρι και σήμερα), η οποία συνίσταται στο άγγιγμα των χορδών με τα νύχια του αριστερού χεριού, επιτυγχάνοντας μια μελισματική εκφραστικότητα κοντά στην ανθρώπινη φωνή. Το παλαιότερο έγχορδο όργανο με δοξάρι που χρησιμοποιεί αυτή την τεχνική είναι η βυζαντινή λύρα, η οποία εξαπλώθηκε από τον 10ο αιώνα σε όλη τη Μεσόγειο και την Ευρώπη.

Σήμερα το όργανο αυτό έχει διαφοροποιηθεί με διάφορες μορφές και ονομασίες: κρητική λύρα, καλαβρέζικη λύρα, βουλγαρική gadulka, ή τουρκική kamanché. Επιπλέον, στην Ινδία, η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται σε όργανα με δοξάρι όπως το sarangi, αλλά και στο νυκτό sarod.

Η τεχνική του δεξιού χεριού "dedillo", που χρησιμοποιούνταν στην αναγεννησιακή βιχουέλα, δεν έγινε αποδεκτή ή δεν προσαρμόστηκε στην κλασική κιθάρα, αν και έχει επιβιώσει μέχρι σήμερα, ως ο φυσικός τρόπος παιξίματος στα όργανα της οικογένειας του λαούτου σε όλο τον κόσμο.

Παρά το γεγονός ότι η συνάντηση Ανατολής-Δύσης έχει αποδώσει καρπούς πολιτιστικά στο πέρασμα των αιώνων, η τεχνική nail glissando, όπως και η τεχνική "dedillo", δεν προσαρμόστηκε και δεν εξελίχθηκε στην κλασική κιθάρα ή τα προγονικά της όργανα.

Ωστόσο, το γκλισάντο που παράγεται με τα ακροδάχτυλα έχει μεγάλη απήχηση στην κλασική μουσική της ρομαντικής εποχής, για την εκφραστική του ποιότητα των παθητικών και παθιασμένων συναισθημάτων. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο συνθέτες όπως ο Παγκανίνι και οι διάδοχοί τους: Sarasate, Quiroga, κ.λπ., χρησιμοποίησαν και ανέπτυξαν αυτήν και άλλες τεχνικές στο βιολί (γιου της βυζαντινής λύρας) καθώς και στα άλλα όργανα της οικογένειας. Αυτά διαθέτουν βραχίονα χωρίς τάστα, πράγμα που διευκολύνει το portamento των ήχων, το pizzicato του αριστερού χεριού, τα γλιστρήματα, τις τρίλιες, τα ποικίλματα , κ.λπ., καθιστώντας τα ιδανικά όργανα για την ανάπτυξη της μελωδικής δεξιοτεχνίας.

Βυζαντινή λύρα

Όσον αφορά την τεχνική της κιθάρας, ξεχωρίζει η επιρροή που άσκησε ο δεξιοτέχνης βιολιστής Νικολό Παγκανίνι στους συνθέτες-κιθαρίστες. Προσθέτω εδώ κατά λέξη το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε ο μαέστρος Ricardo Barceló, το οποίο αναφέρεται σε άρθρο του γραμμένο για το περιοδικό Roseta, του Ισπανικού Οργανισμού Κιθάρας (Spanish Guitar Association):

...Η κλασική-ρομαντική κιθάρα υπέστη ένα εξελικτικό άλμα στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, μεταμορφούμενη σε σύγχρονη κιθάρα. Ωστόσο, τα κύρια χαρακτηριστικά που έλαβε από τα όργανα με δοξάρι εξακολουθούν να υφίστανται στον χαρακτήρα της σύγχρονης κιθάρας, ακριβώς όπως, κατά κάποιον τρόπο, η επιρροή του Παγκανίνι στην κιθάρα επιβιώνει και στο σύγχρονο βιολί.  
"From the violin to the guitar. Influences on technique, writing, organology and expression" (Ricardo Barcelo)

Στην κλασική-ρομαντική περίοδο, το βιολί θεωρήθηκε ως μελωδικό και εκφραστικό πρότυπο, ενώ το πιάνο ως ένα όργανο αναφοράς στη ορχήστρα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Don Francisco de Tárrega και οι σύγχρονοί του, καθώς και οι στενότεροι προκάτοχοί του και οι μαθητές του, θα πάρουν ως πρότυπο αυτά τα όργανα, που ήταν πολύ δημοφιλή εκείνη την εποχή, για να προσπαθήσουν να αξιοποιήσουν την κιθάρα και να την φέρουν στα μεγάλα αμφιθέατρα.

Χάρη στη διδακτική συμβολή κατά πρώτο λόγο των συνθετών-κιθαριστών οι οποίοι ζουν τη μετάβαση από το μπαρόκ στο κλασσικορομαντισμό, μεταξύ άλλων των Juan Antonio de Vargas y Guzmán, Francisco Rodríguez "el Murciano", συνεχίζοντας με τους Dionisio Aguado, Fernando Sor, Mauro Giuliani, κ.λπ. μέχρι τους Julián Arcas και Francisco de Tárrega, δημιουργούνται οι τεχνικές βάσεις που θα υποστηρίξουν το όργανο, διευρύνοντας και διαφοροποιώντας το ρεπερτόριο για κιθάρα.

...μπορούμε να βρεθούμε μπροστά σε μια σειρά από κιθαριστικά εφέ που εμφανίστηκαν στην εποχή του Tárrega και που δεν ήταν άλλα από τη μίμηση του λυγμού και τη μίμηση του κλάματος· ακόμα δε, σε ορισμένες περιπτώσεις, τη μίμηση του μεθυσμένου...
"El arrastre o glisando en las obras de Tárrega" Adrián Rius- Espinos. Interpretar a Francisco Tárrega (artepulsado.com)

Στον κόσμο της κλασικής κιθάρας, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του '60 του 20ου αιώνα, είχαν υπάρξει συναντήσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης, με την πρωτοβουλία μουσικών όπως ο Julian Bream, ο οποίος προσέγγισε αρχικά τον πολιτισμό της Ινδίας σπρωγμένος από ένα ενδιαφέρον και μια πνευματική αναζήτηση, και βρέθηκε με μια μουσική που τον αιχμαλώτισε και τον γοήτευσε, και την οποία όρισε ως τον πιο φυσικό τρόπο δημιουργίας μουσικής. Σε μια ηχογράφηση για το BBC επιβεβαίωσε το ενδιαφέρον του, την ευελιξία του ως μουσικού και την ιδιαίτερη κλίση του στον αυτοσχεδιασμό, σε μια συνάντηση με τον δάσκαλο του sarod Ali Akbar Khan και τον δάσκαλο της tabla Ustad Alla Rakha.

Julian Bream in India (1963) Αυτοσχεδιασμός με τον Ali Akbar Khan στο Sarod - YouTube

Μια μουσική και φιλική σχέση που διατηρήθηκε στο πέρασμα του χρόνου ήταν αυτή του Yehudi Menuhin με τον Ravi Shankar. Οι δύο γνωρίστηκαν τη δεκαετία του 1950, και ως αποτέλεσμα αυτής της φιλίας προέκυψαν δισκογραφικές συνεργασίες (West meets East 1966) και κοινές συναυλίες όπου η πολιτιστική συνάντηση έγινε με φυσικό τρόπο. Η προσέγγιση των μουσικών γεννήθηκε από τον αμοιβαίο θαυμασμό και από την περιέργεια για τη γνώση των μουσικών παραδόσεων που κουβαλούσε ο καθένας.

Yehudi Menuhin και Ravi Shankar

Το 1977, ο κιθαριστής συνθέτης Carlo Domeniconi δημιούργησε το πρώτο επίσημο πρόγραμμα μαθημάτων κλασικής κιθάρας στο National Conservatory του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης. Εκτός του ότι αποτελεί συνεχιστή της κληρονομιάς του προτύπου του συνθέτη- κλασικού κιθαριστή, το οποίο τρέφεται από τη λαϊκή μουσική και από τα διάφορα ρεύματα της ακαδημαϊκής μουσικής και της τζαζ, είναι επίσης πρωτοπόρος, διευρύνοντας το ρεπερτόριο για την κλασική κιθάρα, με συνθέσεις εμπνευσμένες από τις μουσικές γλώσσες της Ινδίας και της Τουρκίας.

Σε αυτή την ιστορική συνέχεια, είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πώς η οργανολογική διαφοροποίηση της κιθάρας γέννησε την κιθάρα χωρίς τάστα τη δεκαετία του '70 στην Τουρκία (την πύλη προς την Ανατολή), από το χέρι ενός παραδοσιακού μουσικού, κλασικού και τζαζ κιθαριστή, του Erkan Ogur. Ο άταστος βραχίονας, ως διαφοροποιητικό οργανολογικό χαρακτηριστικό, δημιουργεί μια μεγαλύτερη προσαρμογή του οργάνου στην ερμηνεία της κλασικής μουσικής της Μέσης Ανατολής. Πιο πρόσφατα, ο σχεδιασμός που επινοήθηκε το 2008 από τον κιθαρίστα Tolgahan Cogulu διευρύνει τις δυνατότητές του, με τη ρυθμιζόμενη μικροτονική κιθάρα· αυτή είναι βασισμένη στην έρευνα για τον μικροτονισμό και σε ιστορικά πρωτότυπα μικροτονικών κιθάρων, που χρονολογούνται από τα μέσα του 19ου αιώνα. Ιστορία της μικροτονικής κιθάρας.

Η έρευνα για τον μικροτονισμό του 19ου αιώνα οδήγησε στην κατασκευή των πρώτων πρωτότυπων μικροτονικών κιθαρών, οι οποίες αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια μιας μακράς ιστορικής περιόδου από πρωτοπόρους ερευνητές και οργανοποιούς: Louis Panormo (εναρμόνια κιθάρα- 1832), René Lacote (κιθάρα με ρυθμιζόμενο κούρδισμα- 1845), Paul Kochendorfer (μικροτονική κιθάρα-1912), Julian Carrillo και Alois Hába (κιθάρες που χωρίζουν την οκτάβα σε 12 ίσα μέρη- πρώτο μισό του 20ου αι ώνα) Augusto Novaro (κιθάρες με τρεις διαφορετικές διαιρέσεις της οκτάβας-1927), και Walter J. Vogt (δημουργό των ρυθμιζόμενων τάστων-1985). Φτάνουμε έτσι στο παρόν, όπου οι μουσικοί ορίζοντες και οι δυνατότητες διευρύνονται σχεδιάζοντας μια γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, χάρη επίσης στους σύγχρονους συνθέτες που δημιουργούν νέα ρεπερτόρια για το όργανο, αλλά και στην υποστήριξη ιδρυμάτων όπως το Turkish State Conservatory of Music του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης.

Προσωπική εμπειρία - Ανακαλύπτοντας το nail  glissando

Αυτή η ιστορική κληρονομιά αποτελεί τη βάση της εξέλιξής μου ως συνθέτη-κιθαρίστα. Από το ξεκίνημά μου, είχα πάντα την ανάγκη να εξερευνήσω νέες μορφές έκφρασης στην κιθάρα, επηρεασμένος από στυλ και όργανα που άκουγα στα νιάτα μου, όπως η μουσική της Ινδίας, από τον δάσκαλο Ravi Shankar, ο οποίος ήταν πρωτοπόρος στη μεταφορά της παραδοσιακής κλασικής μουσικής από την Ινδία στη Δύση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, αρχικά, ένιωσα έλξη για το σιτάρ, την τάμπλα και το μπανσούρι, όργανα που φέρουν μια πολύπλοκη μουσική παράδοση, όπου αναπτύσσεται η ικανότητα αυτοσχεδιασμού περίτεχνων μελωδιών, βασισμένη σε μια μεγάλη ποικιλία από ρυθμικές ακολουθίες.

Κατά τη διάρκεια μίας ηχογράφησης ενός αυτοσχεδιασμου, στις αρχές της δεκαετίας του 2000, πάτησα κατά λάθος σε μιά χορδή με το νύχι, με αποτέλεσμα έναν ήχο με διαφορετική χρωματική απόχρωση από  το συμβατικό glissando, πράγμα που μου φάνηκε ιδιαίτερα ενδιαφέρον.

Αστραπιαία αποφάσισα τότε να συνεχίσω να παίζω και να εξερευνώ αυτόν τον ήχο. Αυτή η αρχή θα οδηγούσε αργότερα σε μια έρευνα, και στη συνέχεια στην προσαρμογή και συστηματοποίηση του nail glissando στην κλασική κιθάρα.

Σε ένα πρώτο λοιπόν στάδιο υπήρξε μια συνάντηση με την τεχνική του πατήματος των χορδών με το νύχι, η οποία ήταν εντελώς τυχαία, προσεγγίζοντας αυτή την τεχνική με φυσικό τρόπο, από διαίσθηση. Συνεχίζω να εξερευνώ το αντικείμενο αυτό προσωπικά, αφού δεν έχω ακόμη επιστημονικές αναφορές στις οποίες να βασίσω την εμπειρία μου.

Σε ένα δεύτερο στάδιο, συνειδητοποίησα την αξία αυτής της τεχνικής και τις εκφραστικές της δυνατότητες. Χάρη στην ιδέα να δημιουργήσω, με ένα λεπτό γυαλόχαρτο, μια αυλάκωση σε κάθε νύχι του αριστερού χεριού, με την οποία να αγκιστρώνω το δάχτυλο στη χορδή (σαν να επρόκειτο για τροχό τρένου σε ράγες), μπορώ να γλιστρήσω κατά μήκος της ταστιέρας με ένα μόνο δάχτυλο ασκώντας, με το βάρος του χεριού, μια ελαφρά πίεση στη χορδή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια μεγαλύτερη αίσθηση ασφάλειας, ελευθερίας και ρευστότητας στη διαμήκη κίνηση, με αποτέλεσμα την ευκολία του μελωδικού αυτοσχεδιασμού και της ποίκιλσης σε μία χορδή.

Σε ένα τρίτο στάδιο, άρχισα να ερευνώ την προέλευση του nail glissando μέσω του διαδικτύου, βρίσκοντας κατ' αρχάς αυτή την πρακτική στο sarod της Ινδίας, αν και δεν βρήκα έναν συμβατικό τρόπο χρήσης, αλλά κάτι που μάλλον θα μπορούσε να ποικίλει ανάλογα με τον ερμηνευτή. Αργότερα, μπόρεσα να επαληθεύσω την αποτελεσματικότητά της στα διάφορα όργανα με δοξάρι , απογόνους της βυζαντινής λύρας, τα οποία παίζονται με ένα συμβατικό τρόπο, με μια τεχνική που συνίσταται στην άσκηση πλευρικής πίεση στις χορδές με τα νύχια.

Σε ένα τελικό στάδιο, άρχισα να συστηματοποιώ τα ευρήματα, τα οποία συνήθως προέρχονται από αυτοσχεδιασμούς, ως θεματικό υλικό που θα με ενέπνεε να δημιουργήσω ένα έργο για κιθάρα. Φαντάστηκα τη δυνατότητα δημιουργίας του στο πλαίσιο ενός μεσογειακού ήχου και το ονόμασα "ORIRI Creative Guitar Concert".

Darío González Moreira "Tagelmust" - YouTube

Η ηχητική αντίληψη που αναπτύσσεται στο ORIRI είναι μια σύνθεση των ιδιωματ ικών μέσων του ίδιου του οργάνου και άλλων τεχνικών μέσων, που δημιουργήθηκαν και επεκτάθηκαν, προερχόμενων από συναφή όργανα από διάφορους πολιτισμούς.

Από την Αλμερία, στις ακτές της Μεσογείου, συνάντησα τα όργανα της λεκάνης της Μεσογείου, τα οποία είναι ιστορικά τεκμηριωμένα και έχουν παλαιότητα μεγαλύτερη των 1000 ετών. Αυτά προέρχονται από την οικογένεια της άρπας και από το λαούτο σε όλες τις παραλλαγές του, τόσο νυκτό όσο και με δοξάρι.

Όργανο της οικογένειας του λαούτου, από τον Αιγύπτιο μουσικό Har-Mose (1490 π.Χ.), που σχετίζεται άμεσα με το gembri, το tidinit και το n'goni, παραδοσιακά όργανα της Δυτικής Αφρικής.

Δεν μπορώ να πω τι έρχεται πρώτο, το ενδιαφέρον μου για το όργανο ή για τους διαφορετικούς μουσικούς πολιτισμούς, αλλά αυτό που είναι αρκετά προφανές είναι ότι το όργανο χρησιμεύει ως μέσο για να προσεγγίσω συγκεκριμένες γλώσσες ορισμένων πολιτισμών. Στο ORIRI (το πρώτο μου άλμπουμ για σόλο κιθάρα) το βλέμμα στρέφεται προς τις ιστορικές καταβολές της οικογένειας του λαούτου και της κιθάρας, καθώς και άλλων συναφών έγχορδων οργάνων, για να δημιουργηθεί ένας προσωπικός ήχος και μια αισθητική, που τοποθετείται στη σημερινή σύγχρονη μουσική.

Όσον αφορά αυτό το γεγονός, υπάρχουν συγκλίνουσες σκέψεις μεταξύ του έργου "ORIRI Creative Guitar Concert" και του "Frondoso Misterio", κοντσέρτο για βιολοντσέλο και ορχήστρα του συνθέτη Luis de Pablo. Για παράδειγμα, ότι το βιμπράτο είναι μέρος του έργου· δεν θεωρείται διακοσμητικό ως στολίδι, αλλά γίνεται αναπόσπαστο μέρος της ηχητικής αντίληψης.

Στο ORIRI, η χρήση του nail glissando, όπως και το γκλισάντο και το βιμπράτο σε διάφορες παραλλαγές, χρησιμοποιείται σκόπιμα και συνειδητά, αποτελώντας ένα θεμελιώδες στοιχείο που χτίζει και καθορίζει τον ήχο ολόκληρου του έργου. Επιπλέον, αυτό αναπτύσσεται σε ένα ευρύ φάσμα χρωμάτων και υφών, όταν συνδυάζεται με άλλες τεχνικές, όπως "dedillo", κρουστά, tapping, συμβατικές τεχνικές και διαφορετικές χρήσεις της αρμονίας.

Στο "Frondoso Misterio" ο Luís de Pablo κάνει χρήση των αρμονικών με ασαφές κούρδισμα στις υψηλές νότες, σε συνδυασμό με μεσαίες και χαμηλές νότες με ακριβές κούρδισμα, που οδηγούν σε μια νέα γραφή και ηχοχρωματική υφή. Ο ίδιος λέει, σχετικά με το έργο του, ότι είναι σαν να εφευρίσκει ένα νέο όργανο.

Στο "Sentir Saharaui", ένα κομμάτι που περιλαμβάνεται στο έργο ORIRI, δημιούργησα ένα εργαλείο για να παιζω αρμονικές με το δεξί χέρι, για να διατηρήσω μια μελωδία με υψηλές αρμονικές σε διμερή ρυθμό και ταυτόχρονα να προσθέσω ένα κρουστό μπάσο σε τριμερή ρυθμό με το αριστερό χέρι (πολυρυθμία χαρακτηριστική της μουσικής Saharawi Haul).

Ο δάσκαλος Luís de Pablo, σε μια βιντεοπαρουσίαση του έργου του "Frondoso Misterio", αποκάλυψε τις μουσικές του ιδέες, τις εμπνεύσεις και τη γοητεία του για το kamanché, όργανο της Τουρκίας. Μιλάει για αυτό το εγχόρδο όργανο με δοξάρι ως γεννήτρια συναισθηματικής αλήθειας, λόγω της σύνδεσής του με την ανθρώπινη φωνή, με τις φυσικές ατελείς διακυμάνσεις της, όπου κυριαρχεί η αγνότητα του ήχου και η μουσική εκφραστικότητα. Το ορίζει στο έργο του με τον όρο "parlando molto tenero" και έρχεται σε αντίθεση με την κλασική έννοια του ήχου, όπου επιδιώκεται η καθαρότητα του ήχου, αναζητώντας, μετά από πολλές ώρες πρόβας, τον κλασικό κανόνα της τελειότητας.

Γυναίκα που παίζει kamanché, Qazar Ιράν, 1800-1825

Τέλος, θα ήθελα να προτείνω κάποιες υποθέσεις σχετικά με την τεχνική nail glissando, η οποία είναι κοινή πρακτική, όπως είπα και πριν, στα όργανα που κατάγονται από τη βυζαντινή λύρα, και την οποία έχω προσαρμόσει στην κλασική κιθάρα, δημιουργώντας ένα αυλάκι στην ακμή του νυχιού, για να δεσμεύει τη χορδή και να την πατάει.

Διευρύνει πραγματικά τις ηχοχρωματικές-εκφραστικές δυνατότητες της κιθάρας;

Στην κλασική, ακουστική, ηλεκτρική κιθάρα κ.λπ., η χρήση του συμβατικού glissando έχει αναπτυχθεί σε όλα τα μουσικά είδη και στυλ, όπου η επιτυχία και η αποτελεσματικότητά της έχουν δοκιμαστεί και αποδειχθεί. Το γεγονός αυτό, σήμερα, αποτελεί οριακό σημείο εξέλιξης.

Ωστόσο, εάν είμαστε ανοιχτοί για πειραματισμούς πάνω σε νέες τεχνικές, η χρωματική παλέτα της κιθάρας θα εμπλουτιστεί με διαφορετικά και συμπληρωματικά αποτελέσματα.

Έχει υιοθετηθεί αυτή η τεχνική και στην κιθάρα που παίζεται στην Ινδία, όταν αυτοσχεδιάζονται ράγκα;

Δεδομένου ότι υπάρχει ένα παραδοσιακό όργανο, όπως το sarod, το οποίο έχει ταστιέρα χωρίς τάστα και παίζεται πιέζοντας τις χορδές με το νύχι, θα ήταν φυσιολογικό να προσαρμόσουμε αυτήν την τεχνική στην κλασική κιθάρα, στο πλαίσιο της ινδικής κλασικής μουσικής.

Δεν έχω βρει στοιχεία που να επιβεβαιώνουν αυτό το γεγονός- ωστόσο, στη hansa veena (μια σύγχρονη εκδοχή της κιθάρας με πρόσθετες συμπαθητικές χορδές, παρόμοια με την κιθαρα μεταλλικών χορδών των ΗΠΑ), χρησιμοποιείται η τεχνική του bottleneck slide, με αποτελέσματα παρόμοια με αυτά της τεχνικής nail glissando.

Είναι πραγματικά μια εύκολα προσαρμόσιμη τεχνική για τον κλασικό κιθαρίστα;

Από τη δική μου εμπειρία, είναι μια εύκολα προσαρμόσιμη τεχνική όχι μόνο για τον κλασικό κιθαρίστα, αλλά και για τον κιθαρίστα γενικότερα που παίζει διαφορετικά στυλ, όπως μπλουζ, τζαζ, κάντρι, φολκ κ.λπ. Έχω πειραματιστεί ακόμη και με το nail glissando σε μεταλλικές χορδές, με ικανοποιητικά αποτελέσματα. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η αυλάκωση που γίνεται στην ακμή του νυχιού του αριστερού χεριού δεν είναι μεγαλύτερη από 1 mm, οπότε είναι βολικό να έχουμε κοντά νύχια ώστε να μην παράγεται θόρυβος και να συνδυάζεται ικανοποιητικά με τις συμβατικές τεχνικές του αριστερού χεριού.

Darío González Moreira "ENCUENTROS II" - YouTube