ΧΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΑΥΡΙΑΝΟ ΚΟΙΝΟ
Από το νανούρισμα στην συναυλία της Συμφωνικής ορχήστρας
Δεν βρεθήκαμε έτσι τυχαία σε ένα concert hall για να ακούσουμε μια συμφωνική ορχήστρα. Η πορεία ήταν μακρά και ο δρόμος γεμάτος παγίδες. Η έκθεσή μας στην μουσική αρχίζει από τα βρεφικά χρόνια.
Τα πρώτα λεπτά της ζωής μας ένας χείμαρρος ερεθισμάτων μας κατακλύζει. Φως, ήχοι περίεργοι, φωνές, και λίγο μετά η αίσθηση του νερού και της πετσέτας, είναι τα πρώτα. Από αυτά, ίσως μόνο οι ήχοι και η ανθρώπινη ομιλία μπορούν να αποκτήσουν άλλο νόημα. Και τα δύο κρύβουν πίσω τους ένα πλαίσιο συντεταγμένης λειτουργίας που απομένει να ανακαλύψουμε σιγά σιγά. Η ενσάρκωση μας στον κόσμο ακολουθείται από πολλές επιμέρους “ενσαρκώσεις”. Ξεκινώντας από τον “εσωτερικό” και προστατευμένο κόσμο της κούνιας και φτάνουμε να μπορούμε να κινηθούμε μέσα στην κοινωνία διευρύνοντας σε κάθε φάση της ζωής τα όρια του κόσμου μας. Η κοινωνική ενσωμάτωση χαρακτηρίζεται από την πρόσληψη των πληροφοριών και την ικανότητα αξιοποίησής τους αλλά και από την πρόσληψη αξιωμάτων και αξιών. Η αισθητική και η ηθική και οι εν γένει αξίες προσλαμβάνονται, όπως εν πολλοίς δίδονται από το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουμε.
Η μουσική δεν σχετίζεται με τις πεζές λειτουργίες επιβίωσης, εξ ού και συχνά η μάθησή της δεν λογίζεται ως εκπαίδευση, αφού εκπαίδευση θεωρείται, αφελώς, η πρόσληψη και η ικανότητα αξιοποίησης των απαραίτητων για την επιβίωσή μας πληροφοριών. Αν δεν ξέρεις να μετράς θα αντιμετωπίσεις πρόβλημα. Αν δεν ξέρεις μουσική η πρακτική πλευρά της ζωής σου δεν θα απειληθεί. Η μουσική, θα πουν κάποιοι, ανήκει στον πολιτισμό, ισχυριζόμενοι ότι πολιτισμός είναι οτιδήποτε υπηρετεί άυλες ψυχικές “ανάγκες” ή επιθυμίες, κατ’ επέκταση λοιπόν ανήκει στο το περιττό ή επιπλέον. Έτσι η αισθητική πλευρά της αγωγής και η σημασία της υποτιμάται συνεχώς. Η απουσία σοβαρού μαθήματος εικαστικών, μουσικής και θεάτρου στο Δημοτικό σχολείο αυτό δείχνει. Πόσο λάθος κάνουν!
Πολιτισμός είναι εκπαίδευση και η εκπαίδευση είναι πολιτισμός τουλάχιστον τα πρώτα 10-12 χρόνια του παιδιού. Αυτό μου πήρε χρόνο να το αντιληφθώ και να μπορώ να το ισχυριστώ σαν αληθές.
Έχοντας δουλέψει με παιδιά από 5 έως 15 ετών, όταν πριν χρόνια λειτουργούσε ένα πρότυπο για τα ελληνικά δεδομένα κέντρο μετασχολικής αγωγής (μετά το χρόνο του σχολείου), το ΠΑΛΙΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, σε ένα λαϊκό προάστιο της Λιβαδειάς, αντιμετώπισα το πρόβλημα της μύησης των παιδιών χωρίς βία σε νέα πολιτιστικά ερεθίσματα. Η πρόκληση αυτή με έμαθε να παρατηρώ και να σέβομαι τις αντιστάσεις των παιδιών. Η ex cathedra και από τα πάνω επιβολή δίκην μαθήματος ενός νέου πολιτιστικού αγαθού περισσότερο μοιάζει με καθοδηγητική και κατηχητική διαδικασία και λιγότερο με διαδικασία μύησης. Ο πειρασμός να λειτουργήσεις σαν ιεροφάντης ή σαν τιμητής της πολιτιστικής άγνοιας μεγάλος.
Ίσως να άρμοζε καλύτερα ένας άλλος τίτλος για τούτο το άρθρο :” Η τέχνη της μουσικής , η τέχνη της μύησης”. Θα ακουγόταν όμως υψιπετές και ιδεαλιστικό γιαυτό το απέφυγα.
Το νανούρισμα.
Η αλήθεια είναι όμως πως η μουσική κάθε είδους είναι γύρω μας. Μεγαλώνοντας το βρέφος ακούει και μουσική. Συχνά σαν ευχάριστο ή δυσάρεστο άκουσμα. Ζώντας μέσα στον κόσμο συνδέει τα ακούσματα αυτά με συναισθήματα και συγκεκριμένες καταστάσεις. Το νανούρισμα είναι από τις πρώτες πολύ σημαντικές μουσικές εμπειρίες του βρέφους. Δεν είμαι ειδικός (νευροφυσιολόγος ή κάτι τέτοιο) , αλλά όλοι καταλαβαίνουμε πως ο ήχος της φωνής του οικείου προσώπου που μας νανουρίζει, η γλυκύτητα και η μελωδικότητα με την οποία λέγονται τα νανουρίσματα, όπως και η συναισθηματική του σημασία- θα την περιγράφαμε σαν άπλωμα ενός πέπλου προστασίας υφασμένου με μελωδία- το καθιστούν εμπειρία υψηλής ποιότητας.
Θα θυμούνται ίσως οι λίγοι πιστοί μου αναγνώστες το σημείωμά μου της 4ης Ιανουαρίου 2012 με τίτλο “Νανουρίζοντας το κοινό μας, χτίζοντας το κοινό μας ”. Εκεί παρουσίαζα μια ενδιαφέρουσα ιδέα, την συναυλία για γονείς με βρέφη και νήπια. Σχολιάζοντάς την έγραφα “φυσικά μια τέτοια συναυλία είναι μια πολύ πιο βαθιά διαδικασία”. Και πάλι εδώ η μουσική είναι προέκταση της θερμότητας, φυσικής και ψυχικής, που εκλύει η γονεϊκή αγκαλιά. Η συναισθηματική ευφορία πρέπει να παραμένει ο οδηγός των δράσεων μύησης και τα επόμενα νηπιακά και παιδικά χρόνια.
Περιττό να πούμε ότι υπάρχουν οι συνήθεις μορφές θετικής και αρνητικής επίδρασης. Αναρωτιέμαι τι είναι καλύτερο; ένας γονιός που καθηλώνει το παιδί του να ακούσει ένα κλασσικό κομμάτι ή ένα άλλος που του τραγουδάει με πολύ μεράκι ένα δημοτικό. Το πρώτο πολύ πιθανά θα μισήσει το άκουσμα, το δεύτερο θα έχει διασώσει τη ψυχική του διαθεσιμότητα για την πρόσληψη της μουσικής. Γιατί η μουσική μύηση, όπως κάθε μύηση, πρέπει να διατηρεί την ψυχική ευφορία χωρίς να εγκλωβίζει τον μυούμενο στην ευτέλεια, αλλά παράλληλα να τον οδηγεί σε κάτι καινούργιο που αργότερα θα κατανοήσει και θα επεξεργαστεί πληρέστερα χωρίς όμως να του στερεί την ψυχική ευχαρίστηση.
Ο σεβασμός της ετοιμότητας και της ψυχικής διαθεσιμότητας του παιδιού είναι το αίνιγμα της διδασκαλίας. Το ίδιο όμως ισχύει και με τους μη μυημένους σε δύσκολα μουσικά ακούσματα ενήλικες. Μια αλήθεια που πολλές φορές ξεχνιέται από τους καλλιτεχνικούς υπευθύνους ορχηστρών και συναυλιακών χώρων.
Παράπλευροι δρόμοι μουσικής αφύπνισης
Η φωνή του υπερσυντηρητικού φιλολόγου ηχεί ακόμα στα αυτιά μου, όταν μας έδειχνε τον Ηνίοχο στο Μουσείο των Δελφών:”Γαϊδούρια, εδώ βλέπετε ένα από τα πιο φημισμένα αγάλματα της αρχαιότητας” και συμπλήρωνε σχεδόν αυτόματα”γαϊδούρι Παπαδόπουλε βλέπε να μάθεις” . Όταν χρόνια μετά σπούδασα και δάσκαλος, είχα την ευκαιρία μαζί με άλλα να μελετήσω το φαινόμενο του “διδακτισμού”. Αφού πρώτα το έζησα αργότερα το μελέτησα σε βάθος. Τολμώ μια διαπίστωση. Από το μικρόβιο του διδακτισμού και της αισθητικής καθαρότητας δεν είναι απαλλαγμένη η μουσική εκπαίδευση ακόμα και σήμερα.
Κατά τη διάρκεια της πρακτικής μου σαν δασκάλου σε ένα σχολείο του Νέου Ψυχικού, μου δόθηκε η δυνατότητα από τους επιβλέποντες να “φάω” το μάθημα της μουσικής και των εικαστικών. Λόγω της μεγάλης ηλικίας μου για σπουδαστή, 30+, αλλά και του ενθουσιασμού μου, αντιμετωπιζόμουν σχεδόν ισότιμα, που πρακτικά σήμαινε ότι ο κανονικός δάσκαλος απουσίαζε χωρίς ενοχές. Η εμμονή μου να τηρήσω το πρόγραμμα και να “διδάξω ” μουσική σχολιάστηκε με μισόλογα που μεταφραζόντουσαν σε ένα “καλά νέος είσαι”. Η λογική ότι κάποια πράγματα είναι περιττά ήταν παντού διάχυτη. Ο διδακτισμός πήγαινε αντάμα με τον χυδαίο ωφελιμισμό, που σημαίνει ας μάθουν γραμματική και αριθμητική και ας μην ξέρουν τίποτε απο μουσική , ζωγραφική ή ποίηση. Η τελευταία ήταν και είναι ένα από τα εσωτερικά θύματα του μαθήματος της γλώσσας.
Μουσική και κίνηση
Η επιλογή μου να διδάξω μουσική και μάλιστα σε παιδιά πρώτης και δευτέρας Δημοτικού, με έφερε μπροστά σε ένα διπλό πρόβλημα. Από την μία πλευρά είχα τυπικά ελάχιστες μουσικές γνώσεις, τα δε παιδιά καθόλου, αφετέρου ο χρόνος που είχα δικαίωμα να αφιερώσω ήταν πολύ λίγος. Σε τέτοιες περιπτώσεις το καλύτερο που έχεις να κάνεις, είναι να στήσεις μια ισχυρή βιωματική εμπειρία ελπίζοντας ότι τα ερεθίσματα μπορεί να αποτελέσουν μια παρακαταθήκη για το μέλλον. Κάποιοι συνάδελφοι επέλεγαν να τραγουδήσουν μαζί με τα παιδιά. Αυτό όμως δεν σου επιτρέπει να πεις ότι τα πήρες από το σημείο Α και τα πήγες στο σημείο Β. Γιατί αυτό αυτό ακριβώς είναι Αγωγή. Κατ΄ επέκταση μια δράση πρέπει να κομίζει κάτι καινούργιο, στοχεύοντας στο πολύ βασικό, να γκρεμίσει δηλαδή φοβικά ανακλαστικά και να ανοίξει καινούργιους δρόμους.
Ξεκίνησα από την παραδοχή ότι τα παιδιά είχαν σχεδόν μηδενικά ακούσματα κλασσικής μουσικής, πράγμα που επιβεβαιώθηκε και από μια συζήτηση μαζί τους μαζί με άκουσμα κομματιών κλασσικής μουσικής. Την λύση μου την έδωσε η αστείρευτη ενέργεια των παιδιών. Η επαφή με πρωτόγνωρα για αυτά κομμάτια προσεκτικά και υφολογικά επιλεγμένα, συνοδεύτηκε από την εκχώρηση ελευθερίας να κινηθούν προκειμένου να ακολουθήσουν το ρυθμό και τη μελωδία βιώνοντάς τα. Η κίνηση γεφύρωσε το χάσμα με το ακατανόητο γιαυτά μουσικό υλικό. Ακατανόητο αφού δεν υπήρχαν παιδιά, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, με βιώματα από το σπίτι που να παραπέμπουν σε αυτή την “περίεργη” μουσική. Μετά το βίωμα ακολουθούν οι γνωστικού τύπου προσεγγίσεις. Έτσι έγινε και εκεί.
Αργότερα κατάλαβα τη σχέση μεταξύ της κίνησης του σώματος, της γλώσσας και των συντακτικών δομών με την μουσικότητα που απορρέει από τη γλώσσα (βλ ρυθμοί, ίαμβος ανάπαιστος, δηλαδή ποίηση κλπ) και εν τέλει με το ρυθμό και τα αναπτύγματα του.
Η μουσική ετοιμότητα των παιδιών δεν ξεκινάει από τον εγκέφαλο αλλά από την κίνηση του σώματος. Η κίνηση του σώματος ενδυναμώνει την αντίληψη του χώρου, πάνω στην οποία στηρίζεται η δυνατότητα μουσικής αντίληψης.
Στο Παλιό Σχολειό (βλ προηγούμενο) δουλεύαμε όλες αυτές τις σχέσεις που ανέφερα παραπάνω, έτσι ώστε όταν ερχόταν η ώρα της μουσικής πρόσληψης και αργότερα της αναπαραγωγής της μουσικής τα παιδιά να είναι στην μέγιστη ετοιμότητα. Και για να μην κατηγορηθώ για αυθαίρετους πειραματισμούς σας ενημερώνω ότι η βάση των περισσότερων πειραματικών εφαρμογών ήταν βασισμένη στη θεωρία και την πρακτική των σχολείων Waldorf- Steiner με την οποία διατηρούσα μακρόχρονη επαφή.
Διευκρινίζω όμως ότι την ώρα που κρίναμε ότι ένα παιδί έχει ωριμάσει και χτίσει μια υγιή και προσωπική σχέση με τη μουσική λέγαμε στους γονείς πως είχε έλθει η ώρα του ωδείου. Παρόλα αυτά η δουλειά πάνω στην προσληψιμότητα της μουσικής είναι κάτι που συνεχίζεται καθ' όλη την παιδική ηλικία μέχρι το πέρασμα στην εφηβεία.
Η μουσική σαν φορέας συναισθημάτων, η μουσική σαν αξία χρήσης αφού την χρησιμοποιούμε για να “ντύσουμε” την ζωή μας, η μουσική σαν γνώση δηλαδή γνωστικό υλικό (μια πρακτική βασική μουσικολογία) και τέλος μουσική σαν γνώση αναπαραγωγής της ίδιας της μουσικής, όλα αυτά είναι επιμέρους τομείς στόχευσης όταν δουλεύουμε με παιδιά.
Η μύηση ξεκινά εξ απαλών ονύχων και ολοκληρώνεται πολύ αργότερα. Στην αρχή είναι μέρος της κοινωνικής αγωγής δηλαδή της γνώσης του κόσμου, αργότερα γίνεται εκπαίδευση και καταλήγει να γίνει προσωπική σχέση του εφήβου και του ενήλικα με αυτήν. Μια σχέση που θα δώσει και ώριμο κοινό και ώριμους εκτελεστές. Από το δεύτερο δόξα τω θεώ έχουμε , στο πρώτο τα ελλείμματα είναι προφανή. Όταν χρειάζεται ο Πάριος για να γεμίσει το ΟΜΜΑ, μάλιστα τα εισιτήρια εξαντλήθηκαν και στις 5 παραστάσεις, μάλλον λέει κάτι. Δεν νομίζετε;
Γιώργος Λιγνός (Μαικήνας)
Μάρτιος 2012
georgealignos@yahoo.gr
Blog: Έν χορδαίς καί οργάνοις
http://lignostar.wordpress.com/
