Ο ΜΕΛΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ
(γ’ μέρος)
α’ μέρος: http://www.tar.gr/content/content.php?id=3989
β’ μέρος: http://www.tar.gr/content/content.php?id=4098
¨Τέσσερις δρόμοι για τον Ερωτόκριτο¨ (LYRA, 2000)
Ο δίσκος ¨Τέσσερις Δρόμοι για τον Ερωτόκριτο¨ αποτελεί την προσωπική ματιά πάνω στο έργο τεσσάρων συνθετών: του Λουδοβίκου των Ανωγείων (Γιώργου Δραμουντάνη), του Νίκου Ξυδάκη, του Ψαραντώνη (Αντώνη Ξυλούρη) και του Γιώργου Κουμεντάκη, η σύνθεση για τσέμπαλο του οποίου εντάσσεται στη δυτική οργανική μουσική και δεν αφορά τη συγκεκριμένη εργασία.
Ψαραντώνης (Αντώνης Ξυλούρης)
Ο λυράρης και ερμηνευτής από τα Ανώγεια της Κρήτης, Ψαραντώνης, με την ξεχωριστή του ερμηνεία-απαγγελία αποσπασμάτων του «Ερωτόκριτου» δίνει έναν ξεχωριστό τόνο στο όλο αποτέλεσμα του δίσκου καθώς αποτελεί και τον μοναδικό συμμετέχοντα που πατάει καθαρά πάνω σε παραδοσιακούς μουσικούς δρόμους.
Στο πρώτο κομμάτι ¨Χαρίδημος¨ επιλέγονται αποσπάσματα μεταξύ των στίχων 583 και 714 από το Β’ μέρος του έργου και πιο συγκεκριμένα από την παρουσίαση του Κρητικού πολεμιστή Χαρίδημου και του συμβάντος της ακούσιας δολοφονίας της αγαπημένης του. Ο καλλιτέχνης επιλέγει να μην απαγγείλει ορισμένους στίχους ανάμεσα στο απόσπασμα αυτό πιθανότατα εξαιτίας της περιγραφικής και μη έντονων συναισθηματικών και ψυχολογικών συγκρούσεων φύσης τους. Ανεξαρτήτως αυτού όμως, η επιλογή του Χαρίδημου αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δημοτικότητα του συγκεκριμένου αποσπάσματος στην Κρήτη για λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω, κάτι που ισχύει και για το δεύτερο κομμάτι ¨Το δαχτυλίδι¨.
Εκεί ο Ψαραντώνης ακούγεται σε λόγια του Ρωτόκριτου, αρχικά στο δημοφιλέστατο απόσπασμα της αναγγελίας του εξορισμού του ήρωα (Γ’ στ. 1355-1356 και 1361-1364), - κι εδώ ο πρώτος στίχος ακούγεται ως «Τ’ άκουσες Αρετούσα μου τα θλιβερά μαντάτα…»- και στη συνέχεια σε δύο τετράστιχα-περιγραφή της συναισθηματικής κατάστασής του. Το πρώτο ανήκει στον ποιητή όταν και ο Ρωτόκριτος έχει πάρει το δρόμο της εξορίας (στ. 1715-1718) και το δεύτερο (στ. 1723-1726) -επίσης παραλλαγμένο σε σχέση με το αυθεντικό κείμενο- πάλι στον Ρωτόκριτο ο οποίος και κάνει επίκληση στον Ουρανό και εύχεται «ο κόσμος να γκρεμίση» ως εκδίκηση «στην άδικη απόφαση που δόθηκε σ’ εμένα, ν’ απαρνηθώ τον τόπο μου, να πορπατώ στα ξένα.»1. Ανάμεσά τους παρεμβάλλεται η ερμηνεύτρια Νίκη Ξυλούρη σε στίχους της Αρετούσας και του ποιητή (Γ’ στ. 1453-1454, 1457-1458 και 1465-1468) όπου και περιγράφεται η σκηνή του δαχτυλιδιού και των όρκων αιώνιας αγάπης ανάμεσα στους δύο ήρωες. Η ηχογράφηση ολοκληρώνεται με το κομμάτι ¨Ο αέρας¨ και το δίστιχο «Ο αέρας φέρνει τη βουή κι η γης ‘τονε μουγκρίζει κ’ μ’ αστραπές κ’ με βροντές τσ’ οχθρούς μου φοβερίζει»2 (Ε’ στ. 1535-1536).
Ψαραντώνης (Αντώνης Ξυλούρης) | Νίκη Ξυλούρη |
Τα αποσπάσματα αυτά συμπλέουν αρμονικά τόσο με το γνωστό παραδοσιακό μουσικό μοτίβο όσο και με τη ξεχωριστή και μοναδική αφηγηματική χροιά του Ψαραντώνη, η οποία μένει αναλλοίωτη και σε άλλες δισκογραφημένες ή μη ερμηνείες του λυράρη πάνω στο έργο του Βιτσέντσου Κορνάρου. Οι στίχοι του πρώτου κομματιού αποδίδονται κατά κύριο λόγο με αργό ρυθμό δίνοντας μια μοναδική επιβλητικότητα που δύσκολα συναντάται σε άλλους σύγχρονους Κρητικούς μουσικούς. Στη δημιουργία της ατμόσφαιρας αυτής συμβάλλει τα μέγιστα πέραν της δραματικότητας του αποσπάσματος του Χαρίδημου και η συνοδεία των λαούτων καθώς και η διακριτική παρουσία των κρουστών. Η φωνή της Νίκης Ξυλούρη που ακούγεται στο δεύτερο κομμάτι (¨Το δαχτυλίδι¨) αποδίδει με ακρίβεια το λυρισμό και τη δραματικότητα της περιγραφόμενης έντονου συναισθηματικού φορτισμού σκηνής, ενώ ο Ψαραντώνης συνεχίζει στο προηγούμενο γνωστό μοτίβο με εξαίρεση το απόσπασμα της περιγραφής της εξορίας του Ρωτόκριτου όπου και ακούγεται μια διαφορετική (επίσης αργού ρυθμού) παραδοσιακή μελωδία η οποία και δένει καλύτερα ίσως από τη γνωστή με το συγκεκριμένο δραματικό μέρος του ποιήματος. Τέλος στο κομμάτι ¨Ο αέρας¨ ακούγεται επίσης ένα άλλο, γρηγορότερου ρυθμού παραδοσιακό μοτίβο.
Στο σημείο αυτό κρίνεται απαραίτητο να σημειωθεί πως οι ερμηνευτικές ικανότητες-ιδιαιτερότητες του Ανωγειανού καλλιτέχνη, παρόλο που ως επί το πλείστον αναδεικνύονται πάνω σε γνωστά παραδοσιακά μοτίβα κάνουν τις εκτελέσεις αυτές να διαφέρουν αρκετά από όλες τις υπόλοιπες του είδους. Σε ό,τι αφορά τα πλαίσια της συγκεκριμένης εργασίας, πρέπει να τονιστούν δύο παράμετροι των ερμηνειών αυτών: εκείνη της σε τέσσερεις συλλαβές μουσικού τονισμού καθώς και εκείνη της αφηγηματικότητας της ερμηνείας. Έχει γίνει και προηγουμένως αναφορά στον έντονα αφηγηματικό τόνο της ερμηνείας του καλλιτέχνη, γεγονός που του επιτρέπει να ξεφεύγει σε πολλές περιπτώσεις από την τραγουδιστή ερμηνεία των στίχων και να τους απαγγέλει τις περισσότερες φορές μακρόσυρτα και με ιδιαίτερο τρόπο κάτι που δε συνέβαινε με τους παλαιότερους παραδοσιακούς καλλιτέχνες οι οποίοι, παρά την αφηγηματικότητα των εκτελέσεών τους, απήγγειλαν τραγουδιστά τα όποια αποσπάσματα επέλεγαν. Η ιδιαιτερότητα αυτή όμως συνδέεται ταυτόχρονα άρρηκτα και με την παράμετρο του τετραπλού μουσικού τονισμού καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις, είτε δεν είναι σταθερός είτε εγκαταλείπεται εντελώς χάριν της απαγγελίας των στίχων.
Λουδοβίκος των Ανωγείων (Γιώργος Δραμουντάνης)
Η προσωπική ματιά του Λουδοβίκου των Ανωγείων πάνω στο έργο του Κορνάρου, αποτελείται ως επί το πλείστον από πρωτότυπες συνθέσεις και διαθέτει μια σαφώς πιο έντεχνη χροιά - η οποία συμβαδίζει με το προσωπικό συνθετικό ύφος του - σεβόμενη όμως ταυτόχρονα πλήρως την κρητική παραδοσιακή μουσική, γεγονός που αποδεικνύεται και από την ένταξη στο έργο του βασισμένου σε συνθέσεις του μεγάλου τυφλού λυράρη Μανώλη Πασπαράκη-Στραβού, ορχηστρικού ¨Ο χορός του τυφλού¨. Στο πιο σύγχρονο αυτό μουσικό αποτέλεσμα έχει συμβάλει τα μέγιστα μέσω της ενορχήστρωσης και της εκτέλεσης το συγκρότημα «Ομαδική Απόδραση» καθώς και η ερμηνεύτρια Λιζέτα Καλημέρη.
Λουδοβίκος των Ανωγείων | Λιζέτα Καλημέρη |
Ο Ανωγειανός συνθέτης επιλέγει να μελοποιήσει αποκλειστικά ερωτικά μέρη του έργου και πιο συγκεκριμένα, ο ίδιος ερμηνεύει λόγια του ποιητή, του Ρωτόκριτου καθώς και ένα δίστιχο που ανήκει στην Αρετούσα. Αναλυτικότερα: στην πρώτη στηριγμένη στο παραδοσιακό μοτίβο σύνθεση (¨Μια κάποια λίγη πεθυμιά¨) επιλέγονται μέρη του Ρωτόκριτου από το Α’ μέρος του έργου (στ. 297-298, 301-302, 331-340) ενδεικτικά του Έρωτα που έχει ήδη αρχίσει να γεννιέται μέσα του για την Αρετούσα. Στις πρωτότυπες συνθέσεις (¨Γροικήσετε τον Έρωντα¨, ¨Ήντα δεν κάνει ο Έρωντας¨ και ¨Πλια παρά το χιόνι¨) ακούγονται τα εξής αποσπάσματα: τα σχετικά με την υπερφυσική δύναμη του Έρωτα λόγια του ποιητή (Α’ στ. 543-548) στην πρώτη, στη δεύτερη ο δίστιχος ερωτικός σπαραγμός της Αρετούσας από το Γ’ μέρος (στ. 1269-1270) καθώς και μια σχετική από το Α’ μέρος διαπίστωση του ποιητή (1037-1038) ενώ στο τρίτο κομμάτι που κλείνει και το έργο μελοποιείται το δίστιχο ¨Ήθελε κι άλλα να του πη, μα η εμιλιά δε σώνει - πέφτει στη γη άσπρη και κρυγιά πλια παρ’ από το χιόνι¨ του ποιητή από το Ε’ και τελευταίο μέρος (στ. 1049-1050) το οποίο και περιγράφει τη συναισθηματική φόρτιση της ηρωίδας όταν ο μεταμφιεσμένος Ρωτόκριτος της αναγγέλλει τον υποτιθέμενο θάνατό του.
Η Λιζέτα Καλημέρη ερμηνεύει αποκλειστικά μέρη που ανήκουν στην Αρετούσα. Αρχικά (¨Όσο στερεύγομαι¨) μελοποιούνται αποσπάσματα από το Α’ μέρος (στ. 647-650, 875-876 και 855-856) όταν και η ηρωίδα αρχίζει να ‘‘ερωτεύεται τον Έρωτα’’, να νιώθει δηλαδή ερωτική έλξη για το τραγούδι του άγνωστου τραγουδιστή (Του Ρωτόκριτου με τη συνοδεία του φίλου του Πολύδωρου) και να αγωνιά για την ταυτότητά του. Η δεύτερη ερμηνεία της τραγουδίστριας (¨Ο όρκος της Αρετής ¨) γίνεται πάνω σε αποσπάσματα από το Γ’ μέρος (στ. 1411-1412, 1541-1542, 1437-1438, 1477-1478) όταν και η Αρετούσα δίνει όρκους αγάπης στον ήρωα. Αξίζει να σημειωθεί πως παρόμοια αποσπάσματα τραγουδήθηκαν και από την Τάνια Τσανακλίδου με διαφορετική βέβαια μελωδία στην ενορχηστρωμένη από το Χριστόδουλο Χάλαρη έκδοση (1976).
Όπως προαναφέρθηκε, η συγκεκριμένη μελοποίηση αποτελείται (πλην του πρώτου κομματιού και του δεύτερου ορχηστρικού ) από αποκλειστικά προσωπικές συνθέσεις του καλλιτέχνη και αυτό αποτελεί από μόνο του ενδιαφέρον στοιχείο μιας και οι περισσότεροι καλλιτέχνες που δεν εντάσσονται στο χώρο της λόγιας-δυτικής μουσικής σπάνια ξεφεύγουν από την πεπατημένη της γνωστής παραδοσιακής μελωδίας που σχολιάστηκε παραπάνω. Στο πρώτο κομμάτι ¨Μια κάποια λίγη πεθυμιά¨ ακούγεται με τη συνοδεία του μαντολίνου και την ερμηνεία του ίδιου του συνθέτη το γνωστό προαναφερθέν μοτίβο. Στη συνέχεια, τα κομμάτια ¨Γροικήσετε τον Έρωντα¨, ¨Ήντα δεν κάνει ο Έρωντας¨ και ¨Πλια παρά το χιόνι¨ (πάλι σε ερμηνεία του ίδιου) αποτελούν πρωτότυπες συνθέσεις οι οποίες ξεχωρίζουν τόσο για το λυρικό όσο και για τον αφηγηματικό τους τόνο, γεγονός που προκύπτει από τα ερωτικά αποσπάσματα που έχουν επιλεχθεί. Η αφηγηματικότητα υποχωρεί στις δύο ερμηνευμένες από τη Λιζέτα Καλημέρη συνθέσεις (¨Όσο στερεύγομαι¨ και ¨Ο όρκος της Αρετής ¨) και αφήνει τη θέση της αποκλειστικά στη λυρικότητα και στον ερωτισμό της φωνής της ερμηνεύτριας και της μουσικής. Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως ορισμένοι στίχοι ερμηνεύονται με τον ‘‘νεοελληνικό’’ τους τύπο όπως για παράδειγμα η από την πρώτη σύνθεση (¨Μια κάποια λίγη πεθυμιά¨) φράση ¨εις τα βάθη¨ που μετατρέπεται σε «στα βάθη» και η λέξη ¨άθη¨ που μετατρέπεται σε «άνθη». Επίσης ο από το ίδιο κομμάτι στίχος ¨Τούτες την πεθυμιά πετού, στον ουρανό την πάσι¨ (Α 333) τραγουδιέται ως «Τούτες στον ουρανό πετού την πεθυμιά μου πάσι».
Νίκος Ξυδάκης
Ο συνθέτης Νίκος Ξυδάκης μελοποιεί αποκλειστικά αποσπάσματα από το Β’ μέρος του ποιήματος (γκιόστρα) περιγράφοντας ορισμένους από τους πολεμιστές που πήραν μέρος στο για την εξεύρεση συζύγου της Αρετούσας κονταροχτύπημα. Πιο συγκεκριμένα μετά από μία σύντομη εισαγωγή των πρώτων τεσσάρων στίχων του μέρους μελοποιούνται αποσπάσματα από την περιγραφή του αφεντόπουλου της Μυτιλήνης (στ. 143-148), του αφέντη της Μοθώνης (στ.185-186, 199-200, 187-191), του αφέντη της Μακεδονίας (στ. 215-216, 221-222, 215-200), του αφέντη της Κορώνης (στ. 233-236, 237-242), του αφέντη της Σκλαβουνίας (στ.267-260), του Ρηγόπουλου της Κύπρου (στ. 505-506, 259-266, 495-498, 511-512) και του Ερωτόκριτου (στ. 527-530, 517-524, 547-550, 573-574). Ο συνθέτης με την επιλογή της εν λόγω αποκλειστικά περιγραφικής θεματολογίας πρωτοτυπεί μιας και τα περιγραφικά αποσπάσματα εκλείπουν στις περισσότερες εκ των μελοποιήσεων ενώ ταυτόχρονα παραλείπονται οι στίχοι που αναφέρονται στον Κρητικό πολεμιστή Χαρίδημο, το πιο δημοφιλές απόσπασμα του β’ μέρους στην Κρήτη.
Νίκος Ξυδάκης | Αλκίνοος Ιωαννίδης |
Η σύμπλευση των στίχων με τη μουσική γίνεται μέσω προσωπικών συνθέσεων του Νίκου Ξυδάκη και με τη συμμετοχή στην τραγουδιστή ερμηνεία τόσο του ίδιου όσο και του ερμηνευτή Αλκίνοου Ιωαννίδη. Ο συνθέτης λοιπόν απαγγέλει ορισμένους εισαγωγικούς στίχους ανάμεσα στις συνθέσεις πατώντας σε αρκετούς από αυτούς πάνω στην παραδοσιακή μελωδία, διατηρώντας όμως ταυτόχρονα τον εισαγωγικό τους τόνο ούτως ώστε να ακολουθήσει η ερμηνεία του Αλκίνοου Ιωαννίδη πάνω σε μια πρωτότυπη μελωδία-σύνθεση. Η φόρμα αυτή εισαγωγής-απαγγελίας του Νίκου Ξυδάκη και ερμηνείας του ερμηνευτή παραμένει σταθερή σε όλα τα αποσπάσματα των συμμετεχόντων στην κονταρομαχία πολεμιστών πλην εκείνης του αποσπάσματος περιγραφής του Ερωτόκριτου όπου και ακούγεται μια ακόμη (επίσης πρωτότυπη) σύνθεση η οποία ξεχωρίζει για τη μελωδικότητα-λυρικότητά της, η οποία και προκύπτει από τους στίχους περιγραφής της ανωτερότητας και της ομορφιάς του παρουσιαστικού του ήρωα. Έτσι, η συγκεκριμένη έντεχνη μελοποίηση του συνθέτη μαζί με εκείνη του Λουδοβίκου των Ανωγείων έρχεται να αποδείξει πως αποσπάσματα του έργου του Κορνάρου, δεν είναι απαραίτητο να μελοποιούνται μονάχα με τη συνοδεία παραδοσιακών οργάνων και μελωδιών, αρκεί να υφίσταται μια σύμπλευση μουσικής και στίχου σε ό,τι αφορά τα επιλεγόμενα χωρία και την ατμόσφαιρα αυτών.
Επίλογος-Συμπεράσματα
Οι παραπάνω ηχογραφήσεις αποτελούν πιθανότατα τις πιο ενδεικτικές για την εξαγωγή όσο το δυνατόν ασφαλέστερων συμπερασμάτων τόσο για την επιλεγμένη κάθε φορά θεματολογία από το έργο του Κορνάρου, όσο και για το πώς οι επιλεγόμενοι στίχοι παντρεύονταν με την παραδοσιακή ή μη μουσική.
Είναι προφανές πως η πληθώρα των μελοποιήσεων του «Ερωτόκριτου» κινείται στο παραδοσιακό μουσικό μοτίβο με βασική καμπή στις δισκογραφημένες αυτές εκτελέσεις να αποτελούν οι πιο έντεχνες και δυναμικές εκδοχές του Νίκου Ξυλούρη οι οποίες όμως δε διαθέτουν σε καμία περίπτωση την αφηγηματικότητα των προηγούμενων παραδοσιακών μελοποιήσεων. Έκτοτε η πλειοψηφία των Κρητικών μουσικών κινήθηκε σε αυτό το πιο έντεχνο-εμπορικό μοτίβο, για αυτό και δεν κρίθηκε σκόπιμο να γίνει αναφορά σε κάποια συγκεκριμένη από αυτές. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα προαναφερθέντα διαφορετικά -και μη συνήθη ως συνοδεία στίχων του «Ερωτόκριτου»- παραδοσιακά μουσικά μοτίβα που χρησιμοποιούνται στο δίσκο ¨Ερωτόκριτος¨ από το Νίκο Ξυλούρη αλλά και από τον Ψαραντώνη στο δίσκο ¨Τέσσερις δρόμοι για τον Ερωτόκριτο¨, μοτίβα τα οποία χρησίμευαν πιθανότατα τόσο για την ερμηνεία στίχων του έργου όσο και για τη δημιουργία αυτοσχέδιων μαντινάδων. Όσον αφορά τις σε άλλα μουσικά μονοπάτια κινούμενες μελοποιήσεις υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός από αυτές στο χώρο τις λόγιας δυτικής μουσικής, κάτι που δε συμβαίνει και για το χώρο της λεγόμενης έντεχνης, με εκείνες του Λουδοβίκου των Ανωγείων και του Νίκου Ξυδάκη να αποτελούν την εξαίρεση στον κανόνα.
Ασφαλή συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν επίσης και για τα επιλεγόμενα αποσπάσματα. Είναι εμφανές πως τόσο οι παραδοσιακοί Κρητικοί μουσικοί, όσο και οι υπόλοιποι συνθέτες που έχουν ασχοληθεί με τα έργο επέλεγαν σχεδόν κατά αποκλειστικότητα μέρη λυρικά, δραματικά και πλούσιας συναισθηματικής φόρτισης και όχι περιγραφικά ούτως ώστε το ενδιαφέρον των ακροατών να κρατηθεί αμείωτο καθ’ όλη τη διάρκεια της ακρόασης. Εξαίρεση αποτελεί φυσικά το δημοφιλές μέρος κατά το οποίο περιγράφεται η εμφάνιση του Χαρίδημου καθώς και η μελοποίηση του Νίκου Ξυδάκη, ενώ λιγότερο δημοφιλές φαίνεται να είναι το Δ’ μέρος. Τέλος, συνήθης είναι σε κάθε εκτέλεση η παραλλαγή διαφόρων λέξεων σε νεοελληνικούς τύπους, γεγονός που έχει να κάνει όμως απλά με το προσωπικό γούστο των ερμηνευτών και όχι με κάποιου άλλου είδους αισθητική παρέμβαση στο κείμενο.
Σημειώσεις:
1. Οι στίχοι στο κείμενο του Κορνάρου έχουν ως εξής: «Λέγει: «Ουρανέ, ρίξε φωτιά, ο κόσμος να αναλάβη - κι όλοι ας λαβού κι όλοι ας καγού κ’ η Αρετή μη λάβη - στην άδικην απόφαση, που εδόθην εις εμένα, - ν’ απαρνηθώ τον τόπο μου, να πορπατώ στα ξένα.», ο.π., σελ. 208.
2. Οι στίχοι στο κείμενο του Κορνάρου έχουν ως εξής: «Η γης εβγάνει τη βοή, ο αέρας και μουγκρίζει - και μια βροντή στον ουρανό τσ’ οχθρούς μου φοβερίζει.», ο.π., σελ. 335.
Βιβλιογραφία-Πηγές
Σ. Αλεξίου (επιμ.), Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος, Αθήνα (Βιβλιοπωλείον της Εστίας) 2008.
D. Holton (επιμ.), Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) 2008.
Σ. Αραβανής, «Ο μελοποιημένος Ερωτόκριτος», διαδικτυακή έκδοση περιοδικού Δίφωνο, δημοσίευση: 01 Απριλίου 2011.
Ν. Ξυλούρης, Τ. Τσανακλίδου, Χριστόδουλος Χάλαρης, «Ερωτόκριτος», δίσκος ακτίνας (MINOS-EMI) 1976
Γ. Κουμεντάκης, Λουδοβίκος των Ανωγείων, Ν. Ξυδάκης, Ψαραντώνης, «Τέσσερις δρόμοι για τον Ερωτόκριτο», δίσκος ακτίνας (LYRA) 2000.
Προσωπικό αρχείο ηχογραφήσεων Γ. Βαβουλέ.
Σταύρος Κουδουνάς
Οκτώβριος 2012
koudounas.tar@gmail.com
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας