GREEK MUSE
Τραγούδια γυναικών, εντόπιων και ελληνικής καταγωγής
με την σοπράνο Μυρσίνη Μαργαρίτη και την πιανίστα Έφη Αγραφιώτη
- Ένιωσα ευχάριστη έκπληξη όταν προ καιρού έμαθα ότι οι συνθέτριες, εντόπιες και ελληνικής καταγωγής, η Ελληνική Μούσα (Greek Muse) για να χρησιμοποιήσω τον τίτλο του δίσκου ακτίνας, βρίσκονται ήδη στο εργοστάσιο παραγωγής. Αυτή τη στιγμή, νιώθω το ίδιο μεικτό συναίσθημα επειδή διαπιστώνω με χαρά πόσο αυτό το θέμα άγγιξε τους ακροατές, τους δημοσιογράφους, τους ραδιοφωνικούς σταθμούς! άρα, απαντήθηκε το αν η μουσική είναι και γένους θηλυκού! παραφράζω τον τίτλο του βιβλίου της κυρίας Αγραφιώτη. Αλήθεια εσείς πώς νιώθετε;
Μ.Μ Η μουσική δεν θα έπρεπε να έχει γένος. Και μόνο που ασχολούμαστε με τα αν είναι και γένους θηλυκού, δείχνει πόσο αδικημένες έχουν υπάρξει οι γυναίκες συνθέτριες σε όλη την πορεία της μουσικής. Υπ’ αυτή την έννοια νιώθω δικαίωση εκ μέρους όλων αυτών των γυναικών, του παρελθόντος ειδικά, και μεγάλη συγκίνηση που συμμετείχα στην αποκάλυψη του πλούτου και του ταλέντου αυτών των συνθετριών.
Ε.Α Απολαμβάνω το αγαθό μιας πηγαίας δημιουργικής εμπειρίας! Αυθόρμητα θυμάμαι τώρα τον Κάντ εκεί που λέει ότι η Δημιουργία είναι ο καλύτερος τρόπος να απολαμβάνουμε τη ζωή. Ο ίδιος οδηγήθηκε και στο συμπέρασμα ότι «αν συνειδητοποιείς ότι οφείλεις, αυτό σημαίνει ότι μπορείς». Οφείλουμε! Έτσι πιστεύω. Όχι γενικά, αλλά ο καθείς εφ’ ω ετάχθη… αυτό το γράφει ο Ηρόδοτος, αλλά και ο Απόστολος Παύλος στην Α' Προς Κορινθίους επιστολή. Ήταν, προφανώς η στιγμή κατάλληλη για να κάνουμε αυτό που κάναμε. Το οφείλαμε σε τόσες δεκάδες ταλαντούχες και δημιουργικές συνθέτριες της ιστορίας μας που λίγο ή πολύ ήταν δασκάλες μας ή δασκάλες των δασκάλων μας και το κάναμε. Μετά από 30 περίπου χρόνια συχνών αναφορών στο αναφαίρετο δικαίωμα επιλογής επαγγελματικής κατεύθυνσης και τρόπου ιδιώτευσης των γυναικών, είναι πλέον δεδομένη κατάκτηση η ενασχόληση με τη σύνθεση της μουσικής. Η μουσική από μόνη της είναι μια διεθνής γλώσσα, μια γλώσσα που όλα τα όντα την μιλούν. Το τραγούδι θα μπορούσε ενισχυτικά να μας βοηθήσει να επικοινωνήσουμε την γυναικεία παρουσία στη μουσική σύνθεση.
- Ένα ταξίδι στο χρόνο είναι αυτό το cd! καταδεικνύει συγχρόνως μια κοινωνική αδικία αιώνων. Αρμονίες γένους θηλυκού!Πόσες γυναίκες άραγε, αν και ένιωσαν την δημιουργική επιθυμία να συνθέσουν μουσική κατάφεραν να πείσουν άρα ότι και η σύνθεση, είναι φυσιολογική ανάγκη που δεν μπορεί να την απαγορέψει το φύλο;
Μ.Μ Γενικά η κοινωνία άργησε να αναγνωρίσει στην γυναίκα τον ρόλο του δημιουργού μουσικής αλλά, νομίζω και σε όλους τους τομείς ήταν έτσι. Πιο εύκολα αναγνωρίστηκε η ικανότητα της γυναίκας ως μουσικού εκτελεστή ενός οργάνου, για παράδειγμα, παρά ως συνθέτριας. Αυτό μπορεί να γεννήσει πολλά ερωτήματα. Προσωπικά συνειδητοποίησα πόσο τυχερή είμαι που γεννήθηκα σ’ αυτή την χώρα, αυτή την εποχή και με αυτούς του γονείς και μπόρεσα να είμαι ελεύθερη να ακολουθήσω τα όνειρά μου. Γιατί ακόμα και σήμερα δεν είναι αυτονόητο για πολλές γυναίκες ακόμα και με πιο απλές επιδιώξεις.
Ε.Α Αναφέρουμε στο κείμενο του ενθέτου στο cd μια αληθινή ιστορία που μας διηγήθηκε ο χορηγός του cd. Η γιαγιά του είχε μια έφεση στις εικαστικές τέχνες και τη γλυπτική, από μικρή κατασκεύαζε μικρά αριστουργήματα με τα χέρια της και ήθελε τελειώνοντας το σχολείο στην Κρήτη, να σπουδάσει στο Παρίσι. Ποιο κορίτσι όμως μπορούσε να πείσει στη δεκαετία του 20 ή του 30 ότι ο γάμος και η φροντίδα των παιδιών δεν είναι μονόδρομος; Συμβολικά αφιερώσαμε στην γυναίκα αυτή και τις πάρα πολλές σαν αυτήν, το δισκογράφημα αυτό.
Ludwig Thiersch, Κλεονίκη Γενναδίου, 1856, Εθνική Πινακοθήκη
- Ακούει ο ακροατής την υπέροχη ροή των ήχων και των αρμονιών στο διπλό αυτό cd και σκέφτεται ότι η ερμηνεία εδώ γεννήθηκε αυτή τη φορά μέσα από σοβαρή και μεθοδική εργασία πολλών εκατοντάδων ωρών χωρίς σχεδόν κανένα υπαρκτό στοιχείο να μπορεί να βοηθήσει.
Μ.Μ Ακριβώς. Πολλές ώρες δουλειάς και προσεκτικής ανίχνευσης σε αχαρτογράφητα νερά. Κάτι δύσκολο αλλά συγχρόνως εξαιρετικά ενδιαφέρον και κατά ένα τρόπο απελευθερωτικό, γιατί δεν είχαμε κανέναν να μας υποδείξει πώς να το κάνουμε. Κάναμε αυτό που νιώσαμε, αυτό που μας υπέδειξε η παρτιτούρα, η ποίηση και η μουσική και ακριβώς για αυτό η προσέγγιση εμπεριέχει μια αγνότητα. Δεν υπάρχει καμία επίδραση από προηγούμενη εκτέλεση.
- Άγνωστα τραγούδια: τι σημαίνει αυτό για τη φωνή κυρία Μαργαρίτη;
Μ.Μ Ό,τι σημαίνει πάντα το άγνωστο σε όλους τους τομείς. Πας ψάχνοντας. Με υπομονή και επιμονή, μέχρι να καταλάβεις τι γίνεται. Όταν το καταλάβεις η μουσική σου δείχνει πεντακάθαρα τον δρόμο και σου εμφανίζει τρόπους να βρεις το στιλ. Κάποια τραγούδια ήταν σαφή από την πρώτη στιγμή, κάποια όχι. Σε όλα όμως φάνηκε το μεγάλο ταλέντο αυτών των γυναικών, η μουσική τους γνώση και η ιδιαίτερη γυναικεία ευαισθησία στην δημιουργία.
- Με τρεις φράσεις λοιπόν, πώς θα συστήνατε εσείς κυρία Μαργαρίτη, το ηχογράφημα αυτό που κυκλοφορεί από την Ιrida Classical σε κάποιον που δεν το έχει ακόμη ακούσει;
Μ.Μ Είναι μια δουλειά ουσίας που με κάνει πολύ περήφανη. Ένας φόρος τιμής σε όλες αυτές τις γυναίκες που μετά από τόσα χρόνια θα ακουστεί και η δημιουργική φωνή τους. Ένα διπλό CD γεμάτο με τραγούδια πολλών διαφορετικών στυλ που πραγματικά είναι υπέροχα και επιτέλους θα πάρουν την θέση που τους αξίζει.
- Κυρία Αγραφιώτη, θαυμάζω το οπισθόφυλλο του διπλού CD! έχει κάτι βαθιά ποιητικό. Η Μούσα τραγουδά κοιτώντας προς τα ονόματα των συνθετριών του cd που στέκουν κάτω από τον τίτλο του cd! Καταπληκτικός και ποιητικός Γιάννης Ψυχοπαίδης!!!
Ε.Α Είναι αριστούργημα, όπως εξ ΄άλλου και το εξώφυλλο. Ο Γιάννης Ψυχοπαίδης, δεν είναι μόνον ζωγράφος. Είναι στοχαστής, μελετητής της ιστορίας, βαθιά καλλιεργημένος άνθρωπος. Είναι μια προσωπικότητα του νεοελληνικού πολιτισμού. Στο εξώφυλλο μας αφηγείται εικαστικά πώς μια γυναίκα κοκέτα και “καθώς πρέπει”, έχει ακόμα ένα πρόσωπο, αυτό που στέκεται ανάστροφα στο κοινωνικά επιβεβλημένο. Η ίδια επιθυμεί να απεγκλωβιστεί πηδώντας έξω από το παράθυρο με κάγκελα φυλακής, για να ελευθερώσει και να εκτιμήσει τον πραγματικό εαυτό της. Στο οπισθόφυλλο, βλέπουμε μια λυρική εικόνα που φέρνει στα αυτιά μου τον ήχο της αρχαίας λύρας! Είμαι βέβαιη ότι όποιος παρατηρήσει τα δυο αυτά κοσμήματα του Γιάννη Ψυχοπαίδη, θα φτιάξει ένα δικό του ενδιαφέρον αφήγημα.
-Το 1979, μεταξύ Μόσχας, Βερολίνου και Αθήνας, ένα νέο κορίτσι ηχογραφεί τρία βινύλια με ελληνικά έργα! Τότε αναρωτιόντουσαν πολλοί για το πώς πήρατε τέτοια απόφαση; Οι δίσκοι πάντως εξαντλήθηκαν σε χρόνο ρεκόρ! Θυμάμαι να έρχεστε στην Ελλάδα, να ηχογραφείτε 10 εκπομπές στο Τρίτο, να κάνουμε μάθημα και να ξανά φεύγετε. Μετά ήρθαν οι συναυλίες με άγνωστα έργα και αγνώστους συνθέτες, τοποθετημένα δίπλα στα έργα ρεπερτορίου, εδώ και έξω! όλα έδεναν ήρεμα και απλά! παράλληλα δυο βιβλία για το πιάνο, διαρκή ετήσια σεμινάρια για τη μελέτη των έργων για πιάνο των Ελλήνων συνθετών και συνθετριών, με δεκάδες συναυλίες και σαφώς πάνω από εκατό έργα διδαγμένα μέχρι την τελευταία τους λεπτομέρεια στους συμμετέχοντες. Και ξαφνικά πλήθος συναυλιών με τζαζ έργα από κοινού με τον Γιώργο Κοντραφούρη κι ένα δοκίμιο για τον Αριστοτέλη Κουντούρωφ! Και λίγο μετά το βιβλίο με το συμβολικό ερώτημα: Η Μουσική δεν είναι γένους θηλυκού; Τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη, τουλάχιστον τριάντα προγράμματα με έργα γυναικών. Αλήθεια αν και είστε η δασκάλα μου και γνωρίζω πολλά χρόνια τώρα τον σεβασμό σας στους κανόνες της μουσικής εργασίας, δεν έπαψα ποτέ να αναρωτιέμαι: πώς χωρούν όλα αυτά σε μια ζωή; αφήνουν χρόνο για ιδιωτική ζωή;
Ε.Α Χωρούν…. αν σεβόμαστε το χρόνο και αν δεν υποβιβάζουμε τον εαυτό μας σε μιμικό εργαλείο. Η προσωπική ζωή κάθε γυναίκας παίζει κι αυτή ρόλο σε όλα όσα θέλει να καταφέρει, εστιάζω στη γυναίκα γιατί αυτό είναι το θέμα μας. Ο τρόπος που μεγάλωσαν γενιές και γενιές ανδρών είναι βέβαια συχνά προβληματικός, ανταγωνιστικός, υπογραμμίζει όσα άσχημα απαγόρεψαν μέχρι πρόσφατα, στις γυναίκες την επιλογή των προσωπικών τους δρόμων. Δεν μιλώ μόνον για την ανατροφή των ανδρών από τον πατέρα τους αλλά και από το τι αποτελούσε για τον πατέρα τους η μάνα τους. Σχεδόν πάντα όμως, ισχύει το «ο,τι δεν με σκοτώνει, με κάνει πιο δυνατό».
"GREEK MUSE"-Songs by Female Composers from Greece, 1850-2000
- Ονόματα συνθετριών παραθέτω εδώ: Ρένα Κυριακού, Λίλα Λαλαούνη, Ιρμα Κολάσση, Βίβιεν Λαμπελέτ (είναι η κόρη του Ναπολέοντα Λαμπελέτ), Ελένη Λάμαρη, Ελένη Λαμπίρη, Mario-Foscarina Damaskino, Rodica Soutzo, Mansi Barberis και Maria Taban-Chefaliadi από την Ρουμανία. Κλεονίκη Γενναδίου (χρονολογικά η αρχαιότερη), Μαρία Καλογρίδου, Βασιλική Φιλιππαίου, Linda Kouvaras, από την Αυστραλία και Λένα Πλάτωνος, οι τρεις τελευταίες είναι οι νεότερες. Στη σελίδα του πλούσιου σε πληροφορίες και εξαιρετικού σε αισθητική ένθετου του αυτού cd Βλέπουμε φωτογραφίες, απεικόνιση εικαστική για την Γενναδίου αλλά καμία φωτογραφία για την Δαμασκηνού! Αλήθεια πόσες ακόμα γυναίκες με προικισμένη φύση υπήρξαν που δεν θα δούμε ποτέ την εικόνα τους...
Ε.Α Η Δαμασκηνού ίσως απελπιζόταν στη σκέψη ότι η μουσική της δεν θα παιχτεί από άλλους, παρά μόνον αν είναι ο Μάριο και όχι η Μαριώ. Η ιστορία έχει κι άλλα παρόμοια παραδείγματα. Εμείς τώρα χαμογελούμε, με το Μάριο και τη Μαριώ,αλλά το βέβαιο είναι ότι το «προχτές» με το «σήμερα» βρίσκονται σε διαστημική απόσταση μεταξύ τους… Το προχτές ήταν πολύ πικρό για τις γυναίκες δημιουργούς μουσικής. Δείτε ένα πρόχειρο εικονογράφημα του διπλού cd: H Μάνσι Μπαρμπέρις από το Ιάσιο, κατάγεται από προβεβλημένη ελληνική οικογένεια η οποία στήριξε τα τολμηρά σχέδια της να σπουδάσει μουσική. Το 1922 παντρεύτηκε έναν γιατρό και είχαν μια κόρη, την οποία φρόντισαν για κάμποσους μήνες οι γονείς της για να μελετήσει αυτή στο Βερολίνο. Επέστρεψε στη Ρουμανία, ξεκίνησε να διδάσκει και να συνθέτει. Μετά η οικογένεια εγκαταστάθηκε στο Παρίσι για να σπουδάσει η Μάνσι λυρικό τραγούδι, διεύθυνση ορχήστρας και σύνθεση. Το 1936 έκανε μαθήματα στη Βιέννη με τον Μαξ Ρέγκερ. Αλλάζω σελίδα: Η Κουβαρά από τη Μελβούρνη, συνθέτρια και πανεπιστημιακός σήμερα, είναι κόρη μετανάστη από την Ιθάκη. Η Ίρμα Κολάσση έφυγε απελπισμένη για το Παρίσι στα μέσα της δεκαετίας του 1940 και έγινε ο αδιαφιλονίκητος πιο φωτεινός προβολέας της γαλλικής μουσικής του εικοστού αιώνα στον κόσμο χωρίς να χρησιμοποιεί το εγώ, χωρίς να επιδιώκει την προβολή! Στο cd ενδύεται μια ακόμα ταλαντούχα μορφή της: της συνθέτριας. Η Ελένη Λαμπίρη (1889-1960), από το δεύτερο cd, ήταν κόρη του Κεφαλλονίτη συνθέτη Γεωργίου Λαμπίρη και εγγονή του ποιητή Ανδρέα Λασκαράτου. Στηρίχτηκε από τους δικούς της να σπουδάσει πιάνο, σύνθεση και διεύθυνση ορχήστρας στην Αθήνα και στη Λειψία με τον Μαξ Ρέγκερ όπως και η Μπαρμπέρις, στην Βιέννη και στο Μιλάνο. Στο Μιλάνο εικοσαετής, διηύθυνε την Ορχήστρα «Μελολόγων», ερμηνεύοντας δικές της συνθέσεις, συνέθεσε μονόπρακτο μελόδραμα και μια οπερέτα που παίχτηκε το 1915. Ήθελε να γυρίσει στην πατρίδα της για να προσφέρει εδώ μουσικές υπηρεσίες. Πάλεψε να επιβιώσει, κάποια χρόνια διηύθυνε το Ωδείο της Φιλαρμονικής Εταιρείας Πατρών και δίδασκε πιάνο. Μαθήτριές της ήταν η ακαδημαϊκός Γαλάτεια Σαράντη, η συγγραφέας Αθηνά Κακούρη και η ζωγράφος αδελφή της Μαρία Βουδούρογλου. Η Λαμπίρη πέθανε πένης και μόνη, αφού πρώτα πέθαναν τα όνειρα. Άλλα τόσα και περισσότερα γκρίζα και τραγικά σενάρια θα έχουμε έτοιμα αν αναμείξουμε στοιχεία ζωής από τις άλλες γυναίκες του δισκογραφήματος.
-Πικρές εικόνες… δυστυχώς είναι γεγονός ότι ο αγώνας των περισσότερων συνθετριών ήταν τραγικά μοναχικός. Θα ήθελα να αναφερθούμε στο τέλος αυτής της συζήτησης με αφορμή το μουσικό δώρο σας προς τους ακροατές αλλά και προς τις συνθέτριες, στους συνεργάτες σας στην παραγωγή του ηχογραφήματος. Επιτρέψτε μου να σταθώ πρώτα στον Βασίλη Πάκο Αγραφιώτη, που τον γνωρίζω από μωρό, που θαύμαζα πάντα αυτό το απίστευτο αυτί και τις μουσικές του γνώσεις, που συγκινούμαι γιατί υπήρξε μαθητής μου. Τα άλλα όμως θα ήθελα να τα πείτε εσείς.
Μ.Μ Είναι αλήθεια ότι είχαμε σπουδαίους συνεργάτες. Νιώθαμε υποστηριγμένες. Οι άνθρωποι της Irida Classical, ο Βασίλης που έδωσε την ψυχή του για τον ήχο μας, ο Γιάννης Ψυχοπαίδης που δεν μας άφησε στιγμή, ο μακετίστας Γιάννης Νάτσικας, εμπνευσμένος, σαν να μάντευε αυτό που θέλαμε, ο φωτογράφος Μάνος Μανιός, ένας από τους πολύ έμπειρους και δοκιμασμένους στο χώρο, που μας βιντεοσκόπησε και μας φωτογράφησε, όλοι νιώθαμε ότι είμαστε μια παρέα με κοινό στόχο. Θέλω να ευχαριστήσω το Ωδείο Αθηνών στου οποίου την αίθουσα συναυλιών ηχογραφήσαμε. Θέλαμε να δώσουμε έναν φυσικά παλλόμενο ήχο στα τραγούδια, αποφεύγοντας την πίεση μιας πολύωρης ηχογράφησης μέσα σε ένα studio. Δεν ήταν λίγα τα τεχνικά θέματα που έπρεπε να επιλυθούν επειδή δεν είμασταν μέσα στα δεδομένα ενός χώρου ηχογραφήσεων αλλά εν τέλει ίσχυσε το ουδέν κακόν αμιγές καλού!
Ε.Α Στη ζωή σχεδόν πάντα το μαζί είναι καλύτερο από το κατά μόνας, τουλάχιστον όταν επιδιώκουμε να πραγματοποιήσουμε δύσκολα εγχειρήματα. Είμαστε ευτυχείς που δουλέψαμε με θαυμάσιους συνεργάτες. Εξ άλλου και η δισκογραφική εταιρία Irida Classical έτσι ήθελε να κινηθούμε. Συγκινούμαι ως μαμά για την θερμή αναφορά στο γιο μου και μαθητή σου, αλλά οι συνεργάτες μας ήταν όλοι υποδειγματικά υπέροχοι! Το λόγο έχει τώρα το κοινό.
Παναγιώτης Θεοδοσίου
Ιούνιος 2020
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου
