[μουσικές αναφορές] Andrés Segovia - Pablo Casals: Χρονολογίες - Συνδέσεις
(της Έφης Αγραφιώτη)

Andrés Segovia - Pablo Casals
Χρονολογίες - Συνδέσεις

Οι επετειακές σκέψεις κινδυνεύουν σχεδόν πάντα από τις υπερβολές. Παρ’ όλη την αδυναμία τους αυτή, βοηθούν πολύπλευρα στην προσέγγιση ενός κομματιού της ιστορίας και σε μια επανεκτίμηση δεδομένων που αλλιώς δεν θα καταφέρναμε ποτέ να αξιοποιήσουμε. Με τη σκέψη αυτή δρομολόγησα κι εγώ την υλοποίηση μιας ιδέας για το μικρό αυτό χρονολόγιο- περίπατο στα χρόνια που ο Σεγκόβια γεννήθηκε και έζησε.
Ανδαλουσία. Στην αρχαιότητα την  κατοικούσαν άνθρωποι από τη Βόρεια Τουρκία, την Τυνησία, την Παλαιστίνη. Για τετρακόσια χρόνια τη διοικούσαν Μαυριτανοί. Μετά οι θρυλικοί conquistadores, η ήττα στο Γιβραλτάρ, η αγγλική κατοχή. Η ναυμαχία στο Τραφάλγκαρ στις αρχές του 19^ου αιώνα ωθεί την Ανδαλουσία στη νέα εποχή. Η Σεβίλλη η κοσμοτραγουδισμένη πρωτεύουσα της, καμαρώνει ανέκαθεν για τη μουσική, την κουζίνα και τη γεωγραφική θέση της.

Οι οκτώ μεγάλες περιφέρειές της έχουν εμπνεύσει μεγάλους ζωγράφους, ποιητές, μουσικούς: Almería, Cádiz, Córdoba, Granada, Huelva, Jaén, Málaga, Sevilla. Ο ποταμός Γουαδαλκιβίρ, διάσημος κι αυτός… όπως και οι οροσειρές Νεβάδα και Μορένα.
Ένας κιθαριστής –θρυλικός διεκδικεί την πιο αντιπροσωπευτική θέση στον τόπο αυτό. Ο Andrés Segovia. «Μεταξύ των πλασμάτων του Θεού, η κιθάρα και ο σκύλος πήραν όλες τις δυνατές μορφές και όλα τα μεγέθη, για να μην αποχωριστούν τον άνθρωπο». «Η μουσική είναι βαθιά όσο ο ωκεανός και πάνω του υπάρχουν τα όργανα, που είναι νησιά με όμορφα λουλούδια και δέντρα, τα έργα.» «Η κιθάρα έχει μεγάλη αξία, αλλά δεν έχει τιμή..»

Όσοι μελέτησαν την ιστορία της κιθάρας θεωρούν βέβαιο ότι χωρίς τον Σεγκόβια θα συνέχιζε για πολύ χρόνο να μένει θωρακισμένη στο πλαίσιο της λαϊκής ή τοπικής παράδοσης. Τεσσάρων ετών είχε ήδη τις πρώτες του εμπειρίες από τη λαϊκή τοπική χρήση της. Όταν εκδήλωσε επιθυμία να μελετήσει, οι γονείς του, του πρότειναν κάποιο άλλο, πιο …σοβαρό όργανο, πιάνο, βιολοντσέλο, αυτός επέμεινε και έθεσε στόχο να μάθει για αυτήν όσα θα ήταν απαραίτητα για να πείσει τους νεότερους για το μεγαλείο της μουσικής της δυνατότητας. Από τις πρώτες συναυλίες του έπαιξε στη κιθάρα Μπαχ και άλλους συνθέτες που ήταν ανοίκειοι μέχρι τότε και προκάλεσαν ανάμεικτα αισθήματα στο ακροατήριο. Ο ήχος βέβαια ήταν λίγος και τότε ο Σεγκόβια απευθύνθηκε με υπομονή και αποφασιστικότητα στους κατασκευαστές ζητώντας τους με τη συνδρομή του να κατασκευάσουν όργανα με άλλα ξύλα και άλλες χορδές για την ηχητική φυσική της ενίσχυση. Παράλληλα έθεσε στόχο να αναπτύξει τόσο την προσωπική τεχνική του, που να μην υπάρχει πια δυσκολία ανυπέρβλητη από την πλευρά του μουσικού. Ένα γλαφυρό ανέκδοτο του άρεσε να επαναλαμβάνει για να παρηγορήσει όσους στενοχωριούνταν για τον λίγο ήχο της κιθάρας: Ένας φιλόσοφος έδινε διάλεξη σε μια μεγάλη αίθουσα, έλεγε σπουδαία πράγματα αλλά δεν ακουγόταν καθαρά. Όταν κάποιος μαθητής του επεσήμανε το πρόβλημα, ο φιλόσοφος απάντησε: “καλά κάνεις και μου το λες για να μιλάω στο εξής σιγανότερα”...
Οι συναυλίες στις ΗΠΑ στα τέλη της δεκαετίας του 1920 άνοιξαν τους δρόμους προς όλα τα σημεία του ορίζοντα. Βασική ήταν η βοήθεια που του πρόσφερε ο Πάμπλο Καζάλς που τον έφερε σε επικοινωνία με σπουδαίους οργανωτές συναυλιών. Οι δυο τους μαζί με τον περίφημο βιολονίστα Φριτς Κράισλερ έδωσαν από κοινού συναυλίες που σημείωσαν τεράστια επιτυχία, παίζοντας Αλμπένιθ, Χαίντελ και Μπαχ. Η «Σακόν» από την Παρτίτα  αρ. 2 για βιολί του Μπαχ ακουγόταν τώρα από τα δάχτυλα του Σεγκόβια σαν να την προόριζε ο συνθέτης για την κιθάρα! Το 1928 γράφουν στη Νέα Υόρκη ότι τύλιξε η κιθάρα του ευγενούς αυτού αριστοκρατικού και τρυφερού ανθρώπου τους ακροατές με γοητευτικούς ήχους. Δεκάδες συνθέτες θα έγραφαν πλέον γι’ αυτήν και εκατοντάδες, χιλιάδες παιδιά θα οδηγούνταν στο μαγικό της ήχο. Η κιθάρα συμπληρώνει την ιστορική δυάδα των οργάνων - βασιλιάδων, του πιάνου και του βιολιού, όχι μόνο στην αποδοχή αλλά και στο ρεπερτόριο, αυτό βασικά είναι και το σημαντικότερο επίτευγμα. Κι όλα αυτά σε μια εποχή που ιστορικά, κοινωνικά, οικονομικά δεδομένα αλλάζουν με φρενιτιώδη ταχύτητα το ρου της ιστορίας της Ευρώπης. Μέχρι το τέλος της ζωής του ο Σεγκόβια τιμά την επιλογή του, διδάσκει, αναλύει, ηχογραφεί, συμβουλεύει ακατάπαυστα. Διατηρεί την αισιοδοξία, την ποιητικότητα και το χιούμορ. Είχα τρεις συζύγους και τρεις κιθάρες, με τις κιθάρες ασχολούμαι ακόμα!

Μουσείο Σεγκόβια, η αίθουσα μουσικής

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΙ

Είναι ενδιαφέρον να διακλαδώσουμε τώρα την παρουσία του με άλλες εξ ίσου σημαντικές προσωπικότητες της εποχής του. Να δούμε μέσα από την πορεία άλλων σημαντικών ανθρώπων το πριν και το μετά της μουσικής του παρουσίας. Η αρπίστρια Lili Laskine είχε ακριβώς την ίδια ηλικία με αυτόν. Ο πιανίστας Alfred Cortot ήταν δεκαέξι χρόνων όταν γεννήθηκε ο Σεγκόβια ενώ ο Arthur Rubinstein ήταν έξι ετών. Ο Art Tatum ήταν έξι επίσης ετών και ο Claudio Arrau δέκα, το ίδιο και ο Horovitz. Οι ζωγράφοι Matisse και Modrian ζούσαν ήδη είκοσι περίπου χρόνια όταν γεννήθηκε ο Σεγκόβια, ενώ συνομίληκος του ήταν ο Juan Miró. Ο βιολονίστας Νταβίντ Όιστραχ γεννήθηκε δεκαπέντε χρόνια αργότερα ενώ ο τσελίστας Pablo Casals ήταν ήδη δεκαεπτά ετών. Ο Σοστακόβιτς ήταν κατά δεκατρία χρόνια μικρότερος, ο Miklós Rózsa κατά δεκατέσσερα, ο Stravinsky δέκα χρόνια μεγαλύτερος, ο  Béla Bartók δώδεκα, ο Ραχμάνινωφ είκοσι. Ο Χατσατουριάν ήταν δέκα χρόνια πιο μικρός. Ο Προκόφιεφ και ο Cole Porter ήταν μεγαλύτεροι κατά δύο μόλις χρόνια. Η περίφημη Ida Presti γεννήθηκε τριάντα ένα χρόνια αργότερα και ο επαναστάτης Pancho Villa ήταν ήδη δεκαπέντε ετών.

Ο Σεγκόβια έζησε 94 χρόνια. Τον πρόδωσε εν τέλει η καρδιά του, στη Μαδρίτη. Λίγες μέρες πριν είχε ματαιώσει μια περιοδεία στην Αμερική λόγω καρδιακών ενοχλήσεων. Είχε προλάβει να ζήσει πλουσιοπάροχα, κοσμοπολίτικα και δημιουργικά, να απολαύσει τη διαδρομή του στη γη και να αφήσει στους νεότερους πλούσια κιθαριστική παρακαταθήκη.

 ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΠΟΧΡΩΣΕΙΣ

Μοναχή μελανή πλευρά της ζωής του, η αδιάφορη(;), απόμακρη(;),  εσκεμμένα επιλεκτική(;) στάση που κράτησε απέναντι στο καθεστώς του δικτάτορα Φράνκο, γεγονός που οδήγησε σε ψυχρότητα τη σχέση του με πολλούς Ισπανούς καλλιτέχνες και στοχαστές, ανάμεσά τους τον Πάμπλο Καζάλς, φίλο και ευεργέτη τα πρώτα χρόνια της σολιστικής σταδιοδρομίας του. Διλήμματα δημοκρατίας;   υπεύθυνη - ανεύθυνη επιλογή; Η χρυσή τομή ανάμεσα στο δρόμο της πολιτικής αυτονομίας και των πολιτικών ισορροπιών; Ψυχρή αντιπαράθεση ιδεοληψιών; Η γλύκα του κοσμοπολιτισμού; Ή τίποτε από αυτά;

Ο Σεγκόβια δήλωνε ότι απλώς δεν τον ενδιαφέρουν τα πολιτικά ζητήματα και ότι, είτε κατοικούσε στην Ελβετία είτε στην Αμερική, είχε ανάγκη να επιστρέφει στην Ισπανία από όπου έπαιρνε χαρά και έμπνευση. Η άμυνα αυτή προκαλούσε όσους προσπαθούσαν να στρέψουν τα βλέμματα των άλλων κρατών στο πολιτικό μαρασμό της Ισπανίας προσδοκώντας τη βοήθειά τους σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο. Την εποχή αυτή ο Καταλάνος βιολοντσελίστας Πάμπλο Καζάλς (1876-1973), άνθρωπος με έντονη κοινωνική παρουσία και έμπρακτη φιλανθρωπική ευαισθησία, εναντιωνόταν με λάβρα διάθεση στον Ισπανικό Εμφύλιο και το καθεστώς Φράνκο (1936-1939 και από κει μέχρι το1977) που πρόδωσε τους Ισπανούς δημοκράτες, σκότωσε περισσότερους από μισό εκατομμύριο ανθρώπους που το μόνο τους κακό ήταν πως ήταν ιδεολόγοι, κατά τα δικά του λόγια, αρνούμενος να παίξει στην Ισπανία. (Η μόνη του παρέκκλιση έγινε το 1961 για να παίξει προς τιμήν του Κέννεντυ που εκτιμούσε απεριόριστα).

Στον καιρό του Εμφυλίου, ο Καζάλς βοήθησε και υποστήριξε ανοιχτά τους Δημοκρατικούς Ισπανούς ενώ λίγο πριν, το 1933, δεν δίστασε να εξαπολύσει μύδρους εναντίον των Ναζί, αρνούμενος να πατήσει το πόδι του στη Γερμανία που δέχεται να καταρρακώνεται η ανθρώπινη ζωή και το πολιτιστικό παρελθόν. Το 1945 η Οξφόρδη και το Καίμπριτζ του ανακοινώνουν ότι του απονέμουν τιμητικό τίτλο Διδάκτορα honoris causa, αλλά αυτός τους απαντά ότι από τη στιγμή που η πανίσχυρη Βρεταννία δεν βοηθά την πατρίδα του να εκδιώξει τον Φράνκο και να αποκαταστήσει τους δημοκρατικούς θεσμούς δεν δέχεται καμία τιμή από αυτούς. Το 1958, μετά από πολλές αγωνιστικές προσπάθειες, ο Καζάλς προτάθηκε για το Νόμπελ ειρήνης.
 Οι δύο διάσημοι Ισπανοί μουσικοί αντάλλαξαν –και δεν είναι βέβαια οι μόνοι- σκληρά λόγια στο όνομα της αγάπης προς την πατρίδα. Άλλοτε με ευθύ και άλλοτε με έμμεσο τρόπο έδειχναν καθαρά τη διαφορετική τους επιλογή. Ο Σεγκόβια υπερασπιζόταν τη μουσική του προσπάθεια και πίστευε ότι μέσα από την παρουσία των Ισπανών καλλιτεχνών η πατρίδα θα κερδίσει ούτως ή άλλως. Ο Καζάλς πολεμούσε αυτά τα λόγια της αοριστίας και δήλωνε ότι η μουσική εμπεριέχει βέβαια αγωνιστική δύναμη αλλά οι μουσικοί είναι άνθρωποι και επομένως δεν μπορεί να αρκούνται στα προσωπικά τους αγαθά και να μη βοηθούν τους συνανθρώπους τους να κερδίσουν τα βασικά δικαιώματα στη ζωή, διαφορετικά πού απευθύνεται η μουσική; Ο Πάμπλο Πικάσσο που επίσης εναντιώθηκε στον Φράνκο και εγκατέλειψε τη χώρα, συναινεί και επαυξάνει επιβραβεύοντας τον Καζάλς: «να επισκεφτούμε τη χώρα όταν τα παιδιά ουρλιάζουν και τα ουρλιαχτά πέφτουν στη θάλασσα και μεταφέρονται στον ωκεανό;» Και όταν τον ρωτούν για την Γκουέρνικα απαντά: «κανένας πίνακας δεν γίνεται μόνο για να κρεμιέται στον τοίχο. Είναι εργαλείο πολέμου άλλοτε για άμυνα κι άλλοτε για επίθεση εναντίον των εχθρών»... Η ιστορία έριξε μάλλον φωτεινότερο χρώμα στον τρόπο με τον οποίο αντέδρασε εκείνα τα σκληρά χρόνια ο Πικάσσο, ο Καζάλς και τόσοι ακόμα καλλιτέχνες από όλους τους χώρους.

Καζάλς-Σεγκόβια. Δύο μεγάλοι μουσικοί, που στα ανθρώπινα τους πλαίσια καθόρισαν την εξέλιξη των οργάνων τους, που έστρεψαν με επιτυχία το ενδιαφέρον του παγκόσμιου κοινού στα όργανα χωρίς κλαβιέ, που έζησαν δημιουργώντας και εμπνεόμενοι σε μια ιδιαίτερα φορτισμένη ιστορικά εποχή, που ανεδείχθησαν και ανέδειξαν νεότερους από αυτούς, που δίδαξαν μετριοφροσύνη και πίστη στις επιλογές.

 Pablo Picasso: Κιθάρα, Μουσείο Αννοβέρου

Έφη Αγραφιώτη
effie@tar.gr