ΈΝΑ ΤΣΙΓΑΡΟ ΔΡΟΜΟΣ.. ΚΙ ΟΜΩΣ! Η μουσική στη Σερβία.
(της Έφης Αγραφιώτη)
[μουσικές αναφορές]

[μουσικές αναφορές]
ΈΝΑ ΤΣΙΓΑΡΟ ΔΡΟΜΟΣ.. ΚΙ ΟΜΩΣ!
Η μουσική στη Σερβία
 

Μπάιτς Ίσιντορ

Σλαβένσκι Γιόσιπ

                         
Ρουμανία- Σερβία, ένα τσιγάρο δρόμος, ίσως να λέγαμε ένα ποτάμι δρόμος, μιας και ο Δούναβης χαϊδεύει με την ίδια αγάπη τις δύο χώρες. Mια πολιτιστική και κοινωνική σχέση αιώνων, μια πλούσια μουσική παράδοση. Βαθιά ριζωμένη εμπειρία ανάμεσα στη μουσική και τη καθημερινή ζωή των ανθρώπων παρατηρείται στις δύο αυτές όμορφες χώρες. Σημαντικά υψηλό είναι το επίπεδο παρεχόμενων μουσικών σπουδών και απόλυτα ανταγωνιστικοί σε διεθνές επίπεδο οι μουσικοί, επαγγελματίες, σολίστες, ορχήστρες, συνθέτες κλπ.
H Σερβία παραμένει στη “σκιά” της Ρουμανίας αν και οι ρουμάνοι αγαπούν τους σέρβους. Το μεγάλο κύμα καλλιτεχνών που επί Τίτο μετανάστευσε σε άλλες χώρες επιχειρώντας να απομακρυνθεί από τα πολιτικά προβλήματα και τον ιδιότυπο δεσποτισμό συνέτεινε ώστε για 2 δεκαετίες τουλάχιστον να ταυτίζουμε τον αξιόλογο γιουγκοσλάβο μουσικό με εκείνον που… δεν ζει στην Γιουγκοσλαβία.
Βουκουρέστι και Βελιγράδι μοιάζουν αρκετά σαν πόλεις, έχουν ήσυχα δρομάκια για να περπατούν οι άνθρωποι, όμορφες γειτονιές με χρώμα, δάση και τεράστια πάρκα πολύ κοντινά στους περιπατητές. Θα μου πείτε τι σχέση έχουν όλα ετούτα με τη μουσική; Ας ασχοληθούμε λοιπόν χωρίς άλλες γενικές αναφορές, με τη μουσική ζωή της Σερβίας, τοποθετώντας τον τίτλο στα δικά μας: Ελλάδα- Σερβία, ένα τσιγάρο δρόμος..

Η οδός Κνέζα Μιχαϊλα του Βελιγραδίου

Η Σερβία είναι μια πανέμορφη μικρή χώρα, η φύση της και οι άνθρωποί της χαμογελούν στα δύσκολα αλλά και στα εύκολα εξ ίσου.. Πολλοί μουσικοί της Σερβίας εκπαιδεύτηκαν στη Ρουμανία κι άλλοι στην Τσεχία, κυρίως κατά τις δεκαετίες 1920-1950. Είναι αυτοί που μελέτησαν τα μεγάλα μυστικά της ορχηστρικής και της χορωδιακής τέχνης στην Πράγα, επομένως, στη συνέχεια, ως δάσκαλοι πλέον, δίδαξαν με την ίδια θέρμη τη μουσική στους νέους μουσικούς. Για όσους θέλουν να μάθουν πολλά γύρω από την ιστορία και τα είδη της μουσικής των γειτόνων μας, είναι εξαιρετικό το βιβλίο: Yugoslav music (στα γαλλικά: La musique yougoslave και στα γερμανικά : Jugoslawische Musik), Σεράγιεβο 1967. Εκδότης: Zvuk.



Υπάρχει σέρβικη «κλασική» μουσική; Η ερώτηση δεν εκπλήσσει φαινομενικά καθόλου τους σέρβους, αν και θα προτιμούσαν να την αποφεύγουμε..
Στο περιοδικό Πολυφωνία (Ανοιξη 2008) διαβάσαμε -σχετικά με την εξέλιξη της σέρβικης μουσικής- δύο κείμενα των Biljana Milanović και Melita Milin για την πορεία της μέχρι τα μοντέρνα μουσικά ρεύματα και την αλληλένδετη συσχέτιση με την πολιτική και οικονομική πραγματικότητα. Οι μουσικολόγοι αναφέρονται στη διαδικασία της συγκρότησης μιας σύγχρονης μουσικής ταυτότητας στην Σερβία η οποία αρχικά χαρακτηρίσθηκε από αρνητική στάση έναντι των Βαλκανίων (από τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913 και μετά). Ο αρνητικός συμβολισμός της εικόνας των Βαλκανίων παραμένει ακόμη ένα άλυτο και φλέγον πρόβλημα για τον σύγχρονο σερβικό πολιτισμό, εξαιτίας της πολυπλοκότητας των ιστορικών περιστάσεων αλλά και των πρόσφατων πολιτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών τακτικών.


 Κορνέλιε Στάνκοβιτς

Δύο αλληλένδετες διαδικασίες έλαβαν χώρα στην πρώην Γιουγκοσλαβία κατά την περίοδο μετά το 1985: η μετάβαση από τον κομμουνισμό στον καπιταλισμό και οι (ανεπιτυχείς) χειρισμοί της πολιτικής και οικονομικής κρίσης, που οδήγησαν στους πολέμους της δεκαετίας του 1990, με την επακόλουθη αναγκαιότητα της αντιμετώπισης των συνεπειών τους και της εύρεσης νέας ταυτότητας σε όλα τα επίπεδα. Οι δύο αυτές πολυτάραχες, τραγικές δεκαετίες επέφεραν βαθιά αναστάτωση στη σέρβικη κοινωνία και καθώς ήταν λογικό (και) η έντεχνη μουσική παραγωγή δεν ασχολήθηκε με τη μελέτη και τη χρήση των σύγχρονων μουσικών κινημάτων και αισθητικών, στον αναμενόμενο βαθμό. Έτσι ίσως να εξηγείται το γεγονός ότι μέχρι σήμερα ελάχιστοι θα ονομάζονταν «πρωτοποριακοί» ανάμεσα στους σέρβους συνθέτες, αν και αυτό βέβαια δεν τους μειώνει καθόλου ως συνθέτες!


Στέβαν Στογιάνοβιτς Μοκράνιατζ

Προσωπικά μου έχει επανειλημμένα κάνει εξαιρετική εντύπωση η εργογραφία των σέρβων συνθετών, η έκδοση των έργων από τους φορείς πολιτισμού και η οργανωμένη σοβαρή στάση του επίσημου κράτους απέναντι στον μουσικό πολιτισμό του, φολκ ή κλασσικό, παλιό ή σύγχρονο, ακόμη και σήμερα, που οι σέρβοι έχουν πολύ σοβαρά προβλήματα να αντιμετωπίσουν για να σταθούν ως κράτος και ως οικονομία και ο λαός βρίσκεται σε πολύ δύσκολη κατάσταση. Ο παγκόσμιας αναγνώρισης διαγωνισμός νέων πιανιστών Isidor Bajic Piano Memorial, που φέτος πραγματοποιήθηκε η πέμπτη έκδοση του –Μάρτιος, 5  έως  15- στο Βελιγράδι είναι χαρακτηριστική περίπτωση: οργάνωση, σοβαρότητα, αυστηρά καλλιτεχνική υποδομή και στόχος.

Ιβο Πογκορέλιτς, 1976

Στο Βελιγράδι διοργανώνονται σήμερα το Φεστιβάλ Κινηματογράφου, το Φεστιβάλ Θεάτρου,  το Καλοκαιρινό φεστιβάλ Βελιγραδίου, το διεθνές Φεστιβάλ Μουσικής Bemus, η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου και πολλά ακόμα γεγονότα που αξιολογούνται ως σημαντικά. Κέντρα οργάνωσης σοβαρών εκδηλώσεων είναι η Εθνική Βιβλιοθήκη του Βελιγραδίου καθώς και η Ακαδημία Τεχνών. Σχετικά με τη μουσική εκπαίδευση, ο ενδιαφερόμενος μπορεί να πάρει πληροφορίες εδώ: http://www.fmu.bg.ac.yu/

Δούναβης, Ζεμούν, Βελιγράδι

Η Ακαδημία Μουσικής του Βελιγραδίου λειτουργεί από το 1937. Εκατοντάδες μουσικών που εκπαιδεύτηκαν εκεί, με διεθνή αναγνώριση σταδιοδρομούν παγκοσμίως, τραγουδιστές, σολίστ έγχορδων, πιανίστες, μαέστροι. Το Βελιγράδι απέκτησε τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του το 1923, με προϊστάμενους της τους Στέβαν Χρίστιτς και Λόβρο Μάτατσιτς. Από το 1931 ως το 1937, συμφωνικά και φωνητικά αριστουργήματα εκτελέσθηκαν, συνθετών όπως οι Honegger, Sibelius, Schumann, Stravinsky, Verdi, Handel, Beethoven. Τα έργα τους  παίχτηκαν τότε σε αξέχαστες ερμηνείες. Στο Βελιγράδι λειτουργούν σταθερά οι αίθουσες συναυλιών Sava Centar και η αίθουσα του ιδρύματος Fondation Ilija Kolarac.

Fondation Ilija Kolarac, το κτίριο και η Mουσική Πινακοθήκη της, σε δύο φωτογραφίες.

   

Βελιγράδι! Ένα τσιγάρο δρόμος…

Ενώ η μουσική διαδραμάτισε ένα σημαντικό ρόλο στο σερβικό μεσαιωνικό κράτος (από το δωδέκατο έως στον δέκατο πέμπτο αιώνα), η μουσική ζωή εξαφανίστηκε κατά τη διάρκεια της περιόδου υποδούλωσης του λαού στους τούρκους. Οι Σέρβοι απέκτησαν εκ νέου μουσική ζωή κατά τον δέκατο όγδοο αιώνα, αν και δεν ξέχασαν ποτέ τις μουσικές ρίζες τους. Στη συνέχεια οι μουσικοί ερευνητές απέδωσαν τιμή και ενδιαφέρον στην προϋπάρξασα εκκλησιαστική μουσική και στο τραγούδι. Μέχρι σήμερα οι συνθέτες χρησιμοποιούν σχεδόν αδιάκοπα στοιχεία της λαϊκής μουσικής τους μέσα από τα έργα τους, που ανήκουν ασφαλώς στην αναπτυγμένη κλασική δυτική μουσική σύνθεση. Η σερβική μουσική ακόμα και κατά την εποχή του ρομαντισμού βασιζόταν πάντα σε λαϊκές μελωδίες. Η σερβική μουσική αναπτύχθηκε εκεί που ζούσαν κάθε εποχή οι Σέρβοι, ειδικά κατά τον δέκατο ένατο αιώνα: στη Σερβία και στις αυστρο-ουγγρικές πόλεις όπου οι Σέρβοι είχαν εγκαταστήσει κέντρα κουλτούρας, στο Βελιγράδι και στις κωμοπόλεις. Εκτός από τους σέρβους μουσικούς, στην άνοδο της μουσικής συνέβαλαν οι ξένοι μουσικοί, ειδικά οι Τσέχοι, οι οποίοι ήταν κυρίως δάσκαλοι και μαέστροι χορωδιών στις σερβικές  χορωδίες, μουσικοί στις ορχήστρες και καθηγητές στα σχολεία. Το πέρασμα από τη ρομαντική στην σύγχρονη μουσική ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένο να ακολουθήσει τις πολιτικές εξελίξεις και να υποταχθεί σε αυτές. Μιλήσαμε γι’ αυτά στην αρχή του κειμένου. Αυτή τη στιγμή πάντως η σέρβικη μουσική οικογένεια απαριθμεί πολλούς σημαντικούς μουσικούς και αυτό έχει τη μεγαλύτερη σημασία για την εξέλιξη.

Στέβαν Χρίστιτς

Εκτός από χορωδιακά έργα, συνθέτες όπως ο Στέβαν Μοκράνιατς συνέθεσαν όπερες, συμφωνικά έργα, solo μουσικά κομμάτια. Ο Γιόσιφ Μαρίνκοβιτς (1851-1931), που είχε μελετήσει στο ωδείο της Πράγας, ήταν διευθυντής της διακεκριμένης ακαδημαϊκής χορωδίας του Βελιγραδίου Obilic (Όμπιλιτς). Ο ρομαντικός αυτός συνθέτης εκτός από πατριωτικά χορωδιακά τραγούδια (τα πιο γνωστά είναι αυτά της Συλλογής των ανθρώπων και Ο στρογγυλός-χορός) συνέθεσε πολύ όμορφα τραγούδια για φωνή και πιάνο.
Ο Στάνισλαβ Μπινίτσκι (1872-1942), που είχε σπουδάσει στο Ωδείο του Μονάχου,  απέδειξε τις μουσικές δυνατότητές του ως διευθυντής ορχήστρας, ευέλικτος και νεωτεριστής μουσικός, και ως συνθέτης έργων βεριστικού ύφους. Τα μεγαλύτερα συμφωνικά έργα του κλασικισμού παίχτηκαν στην Σερβία κάτω από το δικό του προσωπικό αγώνα και τη φροντίδα του. Ήταν ο πρώτος διευθυντής της όπερας του Βελιγραδίου και ο ιδρυτής του σχολείου μουσικής Stankovic.

    

Ο συνθέτης Ίσιντορ Μπάϊτς (1878-1915), ένας διακριτικός μουσικός και συνθέτης, αποδείχθηκε πολύ χρήσιμος για την ανατολή της μουσικής εξέλιξης στην πατρίδα του, ως εκδότης του πρώτου μουσικού περιοδικού, και την ίδρυση της πρώτης μουσικής βιβλιοθήκης. Ίδρυσε το δεύτερο σχολείο μουσικής του Βελιγραδίου.

O πιο πάνω εικονιζόμενος συνθέτης Μάρκο Τάϊτσεβιτς (1900-1984), σέρβος γεννημένος στην Κροατία (αν τον τοποθετήσουμε στα σημερινά γεωγραφικά δεδομένα) ανήκει στην πρώτη αξιολογικά κατηγορία συνθετών της πάλαι ποτέ Γιουγκοσλαβίας με πλατιά επιρροή στο μουσικό κλίμα του εικοστού αιώνα. Το γεγονός ότι δεν έχει αναδειχθεί στο μέτρο που θα έπρεπε οφείλεται και στη γνωστή πληγή της διαίρεσης και των σκληρών πολιτικών ανταγωνισμών ανάμεσα στα κρατίδια της άλλοτε δυνατής χώρας. Αυτά τα αδιέξοδα παιχνίδια οδήγησαν στην αφάνεια κι άλλους εκλεκτούς δημιουργούς μουσικής, όχι μόνον σέρβους αλλά και καταγόμενους από τις άλλες γιουγκοσλαβικές περιοχές.

   

Πληροφορίες για τον Τάϊτσεβιτς έχουμε κυρίως χάρη στην επίμονη, πολυετή εργασία της σέρβας πιανίστριας Ράντμιλα Στογιάνοβιτς-Κίριλουκ, που κατοικεί και εργάζεται στις Η.Π.Α, στην Mesa της Αριζόνα, εδώ και χρόνια. Η Στογιάνοβιτς αρχικά μελέτησε στο σχολείο μουσικής του Βελιγραδίου και συνέχισε να μελετά με εξέχοντες πιανίστες. Αν και πήγε το 2004 στην Αμερική όντας ήδη σολίστ, αποφάσισε να εκπονήσει και διατριβή με επιβλέποντα καθηγητή τον Caio Pagano στην Αριζόνα. Το 2007 εξέδωσε (VDM Verlag ) το βιβλίο της Μουσική για πιάνο του Marko Tajčević - επισκόπηση και ανάλυση. Το βιβλίο είναι το ολοκλήρωμα της  έρευνας και της ενασχόλησής της για την εκπόνηση της διατριβής της.

      

      

Άφησα τελευταία μια αναφορά σε έναν πρωταγωνιστή της μουσικής στη Σερβία. Μια σημαντικότατη προσωπικότητα της μουσικής είναι ο άγνωστος σε μας  συνθέτης, καθηγητής, ακαδημαϊκός Στανόϊλο Ράϊτσιτς (1910-2000). Γεννήθηκε στις 16η Δεκεμβρίου 1910 στο Βελιγράδι, είχε πρώτη του δασκάλα στο πιάνο την αδελφή του Ράντμιλα και μετά από αυτή τη φάση μελέτησε σοβαρά μουσική στο σχολείο μουσικής του Βελιγραδίου και στην Ακαδημία, με τους καλύτερους δασκάλους θεωρητικών και πιάνου. Σπουδαστής ακόμα συνέθεσε τα πρώτα του έργα. Με υποτροφία της τσεχοσλοβάκικης κυβέρνησης, περνά 6 έτη μελετώντας σύνθεση και πιάνο στο Conservatorium της Πράγας Συνεχίζει στην Βιέννη, στην Ακαδημία μουσικής. Μετά την επιστροφή του στη Γιουγκοσλαβία, εργάστηκε ως δάσκαλος πιάνου αλλά και στο ραδιοπρόγραμμα του radio-Beldrade. Πέρασε 40 έτη της ζωής του ως καθηγητής στην Ακαδημία Μουσικής Βελιγραδίου διδάσκοντας ενορχήστρωση και σύνθεση. Από το 1950 ήταν επίτιμο μέλος της σερβικής Ακαδημίας  Τεχνών και Επιστημών.

Στα πρώτα χρόνια της συνθετικής του εργασίας τον επηρέασαν κυρίως οι  Brahms, Reger, Skrijabin, Lizst, αργότερα μελέτησε με σοβαρότητα την avanguard, δοκίμασε να γράψει ατονικά και αθεματικά, περνώντας από τον εξπρεσιονισμό. Στα χρόνια που δίδασκε στο Βελιγράδι  ξανα-λειτούργησε με ρομαντική ευαισθησία, ενίοτε χρησιμοποίησε και τον μουσικό εθνικό-πατριωτισμό. Στα τελευταία έργα του, συνειδητά πια, απλοποίησε την μουσική γλώσσα του.
Ο εξαιρετικά παραγωγικός συνθέτης Rajicic πέτυχε να γράψει πολλά διαφορετικά είδη μουσικής, όπερα, τραγούδια, συμφωνίες, κοντσέρτα, σόλο συνθέσεις, μπαλέτο, μουσική δωματίου.

Έχει ασκήσει βαθειά επιρροή ως συνθέτης ενός εκτενούς, σημαντικού αριθμού συνθέσεων, αλλά πρωτίστως ως δάσκαλος μουσικής.  Για δεκαετίες υπήρξε ενεργητικός εμπνευστής της  μουσικής ζωής στον τόπο του. Ο Rajicic συνέβαλε μοναδικά στο να διατηρήσει το Βελιγράδι την φήμη μιας πόλης με μουσική ζωή υψηλού κύρους. Αρκεί να πούμε ότι στις οργανωμένες σειρές συναυλιών της Ακαδημίας Μουσικής φιλοξενούνταν περί τις χίλιες μουσικές εκδηλώσεις ετησίως, για πολλά χρόνια! Μήνες πριν, ο ενδιαφερόμενος ακροατής θα έπρεπε να ενδιαφερθεί για εισιτήριο!

Βελιγράδι.. ένα τσιγάρο δρόμος! Αξίζει να τον διανύσουμε μουσικά και κατά προτίμηση χωρίς τσιγάρο!

ΥΓ. Χρωστώ στην Ανίτα Σάβιτς τις θερμότερες ευχαριστίες μου για την πολύτιμη βοήθειά της.

Έφη Αγραφιώτη
effie.tar@gmail.com
(Απρίλιος 2010)
Επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας