JORGE TSILICAS (ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΛΙΚΑΣ) (1930-1995) (του Θωμά Ταμβάκου)

[Ελληνικής καταγωγής μουσουργοί στη διασπορά]

JORGE TSILICAS (ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΛΙΚΑΣ)
(1930-1995)

 

Ελάχιστος φόρος τιμής στον λαμπρό Έλληνα μουσουργό, κιθαρίστα και μουσικοπαιδαγωγό της Αργεντινής

Α. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Το όνομά του Γιώργου (ή Χόρχε) Τσιλίκα κατέχει περίοπτη θέση στη χορεία των κορυφαίων μουσουργών της Αργεντινής, μαζί με τους A. Ginastera, C. Guastavivo, M. Kagel, A. Terzian, E. Belloc και O. Gojilov. Σε αυτούς εντάσσεται βεβαίως και η Γκρατσιέλα (Χαρίκλεια) Παρασκευαΐδη (γενν. 1940).
Γεννήθηκε στο Buenos Aires της Αργεντινής  στις 16 Οκτωβρίου του 1930 από τους Νικόλαο Τσιλίκα με καταγωγή από την Καρίτσα Δολόπων (Άγραφα νομού Καρδίτσας) και Αντιγόνη Ανδριοπούλου. Από την παιδική του ηλικία παρουσίασε σοβαρά καρδιακά προβλήματα (ρευματικός πυρετός) τα οποία τον ταλαιπώρησαν καθ’ όλη τη διάρκεια της βιωτής του δυσκολεύοντάς τον να συμμετάσχει στον βαθμό που ο ίδιος επιθυμούσε στα καλλιτεχνικά δρώμενα εκεί όπου ζούσε.

Ο Γ. Τσιλίκας (πρώτος δεξιά) με τους γονείς του και τ’ αδέρφια του (1935)

Από πολύ μικρός έδειξε την κλίση του στη μουσική. Όμως η ουσιαστική επαφή του με τη μουσική ξεκίνησε με σπουδές κιθάρας (από το 1940 με ιδιωτικά μαθήματα), αλλά μόλις το 1950 άρχισε ν’ ασχολείται σοβαρά με σπουδές ανωτέρων θεωρητικών σε ωδεία του B. Aires. Κύριοι δάσκαλοί του ήταν ο Miguel Michelone (κιθάρα, 1953-60), ο Jacobo Ficher (ανώτερα θεωρητικά, 1958-66), ο Francisco Kröpfl (ηλεκτροακουστική μουσική και σύγχρονες τεχνικές συνθέσεως, 1963-68) και ο Enrique Belloc (σύνθεση, 1964-69). Ο τελευταίος –εντυπωσιασμένος από το ταλέντο του- τον χαρακτήρισε ως τον «κορυφαίο συνθέτη της γενιάς του»).

Ο Francisco Kröpfl στο εργαστήριο ηλεκτροακουστικής μουσικής στο οποίο μαθήτευσε ο Γ. Τσιλίκας (1967)

Λόγω της εξαιρετικής επιδόσεώς του, με υποτροφία της ιταλικής κυβερνήσεως και του Εθνικού Ιδρύματος για τις Τέχνες της Αργεντινής για την ‘πειραματική μουσική’ (από το οποίο πήρε βραβείο το 1972), συνέχισε τις μουσικές σπουδές του στην Ακαδημία ‘Santa Cecilia’ της Ρώμης με τον Boris Porena (από 1.12.1974 έως και 30.6.1975) και στο Ωδείο ‘Verdi’ του Μιλάνου με τον Franco Donatoni (τουλάχιστον 5 μήνες). Ο τελευταίος είχε εκφρασθεί με πολύ κολακευτικά λόγια για τον μαθητή του προτρέποντάς τον να παραμείνει στην Ιταλία.

O Γ. Τσιλίκας στο αεροδρόμιο Ezeiza του B. Aires αναχωρώντας για την Ιταλία (1974)

Αρχές του 1976 επέστρεψε στην Αργεντινή όπου έζησε ως τη θανή του –με εξαίρεση μικρών διαλλειμμάτων στα οποία ταξίδεψε σε χώρες της Κεντρικής και Λατινικής Αμερικής προσκαλεσμένος σε συνέδρια ή ως μέλος κριτικών επιτροπών- συνθέτοντας μοναδικής αξίας μουσικές δημιουργίες παρά τα σοβαρά και επιδεινούμενα προβλήματα υγείας του. Σημαντική –αν και μικρή- είναι επίσης η σταδιοδρομία του ως σολίστ κιθάρας κυρίως σε συναυλίες μουσικοπαιδαγωγικού χαρακτήρα, τόσο στην Αργεντινή όσο και σε γειτονικές χώρες της Λ. Αμερικής.

O Γ. Τσιλίκας στην Κολομβία (1995)

Διετέλεσε μέλος και των δύο ενώσεων μουσουργών της Αργεντινής: α) Νέων Μουσικοσυνθετών Αργεντινής (C.U.D.A.) και β) Συγγραφέων και Συνθετών Μουσικής (S.A.d.A.y.C.). Επίσης, του τμήματος Αργεντινής της ‘Διεθνούς Εταιρείας Σύγχρονης Μουσικής’ (I.S.C.M.) και του Συνδέσμου Σύγχρονης Μουσικής ‘Nueva Musica’ (ιδρυτικό μέλος). Διετέλεσε μέλος πολλών διεθνών και αργεντίνικων κριτικών επιτροπών. Ήταν επίσης βασικός συνεργάτης της κορυφαίας συνθέτριας της Αργεντινής Alicia Terzian στη διοργάνωση συνεδρίων, φεστιβάλ και συναυλιών σύγχρονης μουσικής, όπως οι σειρές ‘Enquentros’, ‘Festival de Musica Argentina Contemporanea’ (στους 9 από 12 κύκλους)  και ‘Agrupacion Nueva Musica’. Αξιόλογες είναι και οι μουσικολογικές εργασίες του (στο ΑΕΜΘΤ υπάρχουν οι τρεις εξ αυτών). Ως μουσικοπαιδαγωγός –ήδη από το 1970 και για 25 έτη- δημιούργησε πλειάδα σημαντικών νέων συνθετών και σολιστών κιθάρας οι οποίοι διαπρέπουν. Η Αργεντινή τον τίμησε αρκετές φορές βραβεύοντάς τον για την προσφορά του στον πολιτισμό.

Διάκριση από το Υπ. Πολιτισμού της Αργεντινής (1990)

Ως χαρακτήρας ήταν χαμηλών τόνων, ακέραιος και ανυποχώρητος ως προς τις ηθικές αξίες και την –λόγω και έργω- διαρκή και ανιδιοτελή καλλιτεχνική προσφορά, αποτέλεσε αγαπημένο σημείο αναφοράς στους καλλιτεχνικούς κύκλους της Αργεντινής. Πολλοί ομότεχνοί του τον είχαν ως πρότυπο, δεκάδες δε Αργεντινών μουσικών –όπως ευκόλως αυτό εμφαίνεται σε επιστολές και άλλες αναφορές, εντοπισμένες σε πολλές ιστοσελίδες- θεωρούσαν μέγιστο στοίχημα να ερμηνεύσουν κάποια από τα έξοχα έργα του. Μεταξύ αυτών ο κιθαρίστας Miguel Angel Girollet (θεωρείται ως ο κορυφαίος της Αργεντινής), το ‘Cuarteto de Guitarras Martínez Zárate’, η ελληνικής καταγωγής πιανίστα Dora Castro και ο μαέστρος Bruno D’ Astoli. Η ευπαθής καρδιά του τον πρόδωσε ενώ επεξεργαζόταν 3 νέα έργα του. Απεβίωσε την 2α Ιανουαρίου του 1995. Ετάφη στο B. Aires με μεγάλες τιμές από σύμπασα την καλλιτεχνική κοινότητα της Αργεντινής και με παρούσα την ελληνική κοινότητα αλλά και με την χαρακτηριστική (εξοργιστική) απουσία οιουδήποτε επίσημου από το ελληνικό κράτος. Ας μου επιτραπεί η σταχυολόγηση μέρους ενός εκ των πολλών επικηδείων οι οποίοι εκφωνήθησαν την ημέρα της κηδείας του από ομοτέχνους του: «… δεν μπορούμε να δεχθούμε αγαπημένε μας Έλληνα Jorge ότι πέρασες στην άλλη όχθη, αυτή της σιωπής. Εμείς δεν θα σε ξεχάσουμε ποτέ για όσα σπουδαία δημιούργησες και προσέφερες στον τόπον σου προωθώντας την υπόθεση της μουσικής. Αναπαύου εν ειρήνη».
Δυστυχώς η επίσημη ελληνική πολιτεία –όσο ζούσε- ουδέποτε τον κάλεσε στην προγονική πατρίδα του για να παρουσιάσει τη σπουδαία μουσική δημιουργία του. Ακόμη και σήμερα ελάχιστοι ενδημούντες και περί της μουσικής ασχολούμενοι τον γνωρίζουν.
Χάρις στον αείμνηστο πρέσβη, ερευνητή, συλλέκτη και ποιητή Αλέξη Ζακυθηνό –στον οποίο οφείλουμε το κορυφαίο πόνημα «Δισκογραφία ελληνικής κλασσικής μουσικής» και 3 φωνογραφικές εκδόσεις με έργα Ελλήνων μουσουργών- ο Γιώργος Τσιλίκας έγινε γνωστός στο ελληνικό φιλόμουσο κοινό, στη δεκαετία του ’80. Στο ηχογράφημα «Έλληνες συνθέτες της διασποράς» (LYRA, 1992) έχει συμπεριληφθεί και το –δωδεκαφθογγικού ύφους- έργο του Γ. Τσιλίκα «Dimensiones» (Διαστάσεις) για κλαρινέτο με τον κλαρινετίστα Στάθη Κιοσόγλου. Η πρώτη παρουσίασή του έγινε από τον κλαρινετίστα Martin Tau στο πολιτιστικό κέντρο ‘General San Martin’ του B. Aires (άγνωστη ημερομηνία).

Η πρώτη σελίδα της παρτιτούρας του έργου «Διαστάσεις»

 

Το εξώφυλλο του ηχογραφήματος «Έλληνες μουσουργοί της διασποράς»

Δυστυχώς δεν υπήρξε ανάλογη συνέχεια και έπρεπε να περάσουν αρκετά έτη για να παρουσιασθούν εκ νέου έργα του σε συναυλίες, χάρις στις ενέργειες του ΑΕΜΘΤ (λεπτομέρειες στη συνέχεια).

Β. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ

Η μουσική δημιουργία του χαρακτηρίζεται από τα εξής:

α) την πρωτοτυπία στην ενορχήστρωση με ασυνήθιστους συνδυασμούς οργάνων (με έμφαση στην κιθάρα ή σε μεικτά με κιθάρα σύνολα) σε αναζήτηση της ιδανικής ηχητικότητας,

β) την πολύπλοκη συνθετική διαδικασία,

γ) τα άφθονα ηχητικά εφφέ, παρόντα στα περισσότερα έργα του,

δ) την πλούσια εναλλαγή των ηχοχρωμάτων –με άξονα τη φωνή, τα κρουστά, τα έγχορδα και την κιθάρα- και τα αρμονικά παιχνιδίσματα, και

ε) την έμφαση στο δραματικό στοιχείο το οποίο λειτουργεί καθηλωτικά για τον ακροατή (κατ’ εξοχήν στα φωνητικά έργα).

Το μεικτό ύφος της γραφής του είναι σαφώς αναγνωρίσιμο ως προσωπικό, ιδίως από τα τέλη της δεκαετίας του ’70. Κινείται μεταξύ της ελεύθερης ατονικότητας και ενός ιδιότυπου δωδεκαφθογγισμού/σειραϊσμού, βασισμένου κατ’ εξοχήν στη σειρά Fibonacci με πυκνώτατες αλεατορικές νύξεις. Τα τονικά κέντρα είναι ελάχιστα με τάση αποδυναμώσεως των μελωδικών γραμμών (αν και δεν εκλείπουν).
Αν αναζητήσουμε κάποιο σημείο ταυτίσεως ή προσεγγίσεως με τους κορυφαίους του 20ού αιώνος, ως προς τη συγγένεια του δημιουργικού οίστρου, τότε θα πρέπει ν’ αναφέρουμε τον Ξενάκη, τον Ligeti και τον Donatoni τους οποίους είχε ως πρότυπο, όπως και τους δασκάλους του, τον Belloc και τον Kröpfl.
Η υπόμνηση της μακρυνής πατρίδας του είναι μεν σε δεύτερο πλάνο –αναγνωρίσιμη ή διακριτική και όχι συμβατική/κοινότυπη- αλλά παρούσα σε πολλά από τα έργα του, αν και δεν γνώριζε την ελληνική μουσική παράδοση. Περιέργως πως δεν συνέθεσε έργα ηλεκτροακουστικής μουσικής –παρά τη μαθητεία του με τον Kröpfl- και δεν τον απασχόλησε η χρήση της τεχνολογίας (synths, samplers, υπολογιστές, μαγνητοταινίες) στη μουσική δημιουργία του αν και σποραδικώς χρησιμοποίησε στην ενορχήστρωση ηλεκτρικά όργανα (όπως ηλεκτρική κιθάρα και ηλεκτρικό εκκλησιαστικό όργανο), κυρίως για ηχοχρωματικούς λόγους. 

Γ. ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ

Άρχισε να συνθέτει από το 1961 («Πρελούδιο» για πιάνο), παρά τα σοβαρά προβλήματα υγείας του –όπως αναγράφεται- και τις συστάσεις των ιατρών ν’ απέχει από καλλιτεχνικές δραστηριότητες.
Η συνολική εργογραφία του αποτελείται από 58 ολοκληρωμένες συνθέσεις, 4 ημιτελείς και 4 σχεδιάσματα. Ιδιαιτέρως γόνιμη γι’ αυτόν ήταν η δεκαετία του ’70. Εξ αυτών:

α) τα 8 έχουν φωνογραφηθεί σε 10 ηχογραφήματα (LP, CD, κασέτες) και

Eξώφυλλο κασέτας με το έργο «Συνέργεια» (1983)

β) τα 31 έχουν ερμηνευθεί σε διάφορες συναυλίες.

Αν και το ενδιαφέρον για την παρουσίαση των έργων του όσο ζούσε ήταν έντονο, αυτό –για ανεξήγητους λόγους- παρουσιάζει κάμψη τα τελευταία 15 χρόνια. Ίσως ο Γ. Τσιλίκας να είναι «θύμα» των πρωτοποριακών (avant-garde) απόψεών του για τη μουσική δημιουργία (ατονικότητα, μεικτή τεχνική, σειραϊσμός) αλλά και της χαμηλότονης παρουσίας του.

Πολλά από τα έργα του φέρουν ελληνικούς τίτλους. Μεταξύ αυτών τα:

α) «Κύκλωσις» για κουαρτέτο εγχόρδων (1968. Πρώτη ουσιαστική και επιτυχής απόπειρα εφαρμογής της σειράς Fibonacci στη μουσική δημιουργία του. Πρωτοπαρουσιάστηκε με το 'Cuarteto Contemporáneo’ υπό τη δ/νση του Enrique Belloc στο ‘2^ο Φεστιβάλ Σύγχρονης Αργεντίνικης Μουσικής’ που έλαβε χώρα στο La Plata στις 25.10.1969), 

β) «Αφιέρωμα στον Νίκο Καζαντζάκη» για αφηγητή/ηθοποιό και ορχήστρα σε κείμενα –σε ισπανική μετάφραση- του μεγάλου συγγραφέα (1971. Έργο μεικτής τεχνικής, δραματικού χαρακτήρα με κορυφώσεις και εντάσεις σε αλεατορικό ύφος. Πρώτη παρουσίαση με την Φιλαρμονική Ορχήστρα του B. Aires υπό τον Jorge Rotter, στο ξακουστό Θέατρο ‘Colon’ [Θέατρο Κολόμβου]), στις 18.9.1972),

Πρόγραμμα συναυλίας με την πρώτη παρουσίαση του «Αφιερώματος στον Νίκο Καζαντζάκη»

 

Δημοσίευμα στην «Ελλάδα» ελληνόφωνη εφημερίδα του B. Aires (2.10.1972)

γ) «Περικύκλωσις» για κιθάρα, δύσκολης τεχνικής (1977. Φωνογραφημένο από τον Carlos Costa και βραβευμένο [βραβείο ‘Barry’] αποτελεί τη συνέχεια και επέκταση του προηγηθέντος έργου με τίτλο «Κύκλωσις». Ερμηνεύθηκε για πρώτη φορά από τον M. A. Girollet στο διάσημο Carnegie Hall της Ν. Υόρκης, στις 9.4.1974),

Εξώφυλλο παρτιτούρας του έργου «Περικύκλωσις»)

δ) «Ο Θάνατος και ο Έρως» για ορχήστρα, ατονικό με έντονες εναλλαγές από το δραματικό στο αισθησιακό/ηχοχρωματικό στοιχείο, εμπνευσμένο από τον ομώνυμο ζωγραφικό πίνακα της Graciela Scioscia στην οποία το έργο είναι αφιερωμένο (1974. Πρώτη παρουσίαση με την Εθνική Σ.Ο. υπό τον Roberto Schnorremberg στο Θέατρο ‘Colon’ στις 21.10.1974),

ε) «Τετραφωνία» για 4 κιθάρες (1974. Φωνογραφημένο και πολλάκις ερμηνευμένο –στο ΑΕΜΘΤ υπάρχουν 14 διαφορετικά προγράμματα συναυλιών σε 5 χώρες [μεταξύ αυτών το Πουέρτο Ρίκο και η μικροσκοπική νήσος Αρούβα, πρώην ολλανδική αποικία της Καραϊβικής !!]- από το πάλαι ποτέ έξοχο [και σημαντικώτερο της αμερικανικής ηπείρου] ‘Cuarteto de Guitarras Martínez Zárate’, θεωρείται ως ένα εκ των κορυφαίων έργων του με εξαιρετική ενορχηστρωτική δομή αλλά και εξαιρετικής δυσκολίας. Πρώτη παρουσίαση στο Θέατρο ‘Cervantes’ του Β. Aires, 1974),

Εξώφυλλο ηχογραφήματος με το έργο «Τετραφωνία»)

ζ) «Μονόλογος» για κιθάρα (1974. Στοχαστικού χαρακτήρα και δωδεκαφθογγικό, αφιερωμένο στον κιθαρίστα Carlos Costa. Πρώτη παρουσίαση από την ελληνικής καταγωγής Βενεζουελανή κιθαρίστα Irma Constanzo στο ‘Caracas Festival ‘74’ στη Βενεζουέλα),

η) «Συνέργεια» για 2 κιθάρες (1974. Είναι ένα από τα καλύτερα έργα του, κατ’ εξοχήν αλεατορικό με αυτοσχεδιαστικά στοιχεία.  Φωνογραφημένο με τους Nestor Guestrin και Menecha Cassano. Πρώτη παρουσίαση: 14.6.1977),

ΣΥΝΕΡΓΕΙΑ (1973) με το 'Costa - Thompson Contemporary Guitar Duo'

θ) «Τρίγωνον» για 2 φλάουτα, ηλεκτρική κιθάρα, βιμπράφωνο και κρουστά (1978. Συναρπαστικό παιχνίδι ηχοχρωμάτων σε ατονικό ύφος και με αναφορά στην ελληνική δημοτική παράδοση. Πρώτη παρουσίαση: Ινστιτούτο Γκαίτε Αργεντινής, 7.1979),

ι) «Ανδρόγυνος» μπαλέτο για κρουστά, 2 πιάνα, τύμπανα και ηλεκτρικό όργανο με απαιτούμενη σκηνική δράση από τους μουσικούς (1982. Άγνωστοι οι συντελεστές της πρώτης παρουσιάσεως στο B. Aires τον Αύγουστο του 1983. Φόρος τιμής στον Donatoni),

κ) «Εις Μνήμην» για εκκλησιαστικό όργανο (1984. Γράφτηκε  για τον θείο του Νίκο. Παρουσιάστηκε από την Adelma Eva Gomez στη Βασιλική Santisimo Sacramento και στο πλαίσιο του φεστιβάλ ‘Enquentros ‘89’),

λ) «Ωδή στον Picasso» για αφηγητή και ορχήστρα δωματίου διασκορπισμένη εντός του κοινού, σε κείμενο του Οδ. Ελύτη και σε ισπανική μετάφραση από την Νίνα Αγγελίδη (1985. Με επιρροές από τον L. Berio και τον Ligeti το έργο βασίζεται στα ηχοχρώματα των οργάνων και τις ακραίες δυναμικές τους. Πρώτη παρουσίαση με το ‘Grupo Encuentros de Música Contemporánea’ υπό την Al. Terzian στη ‘Sala Clarín’ του B. Aires στις 10.10.1986),

μ) «Διαφωνία» για 2 κιθάρες με εξαιρετική αντιστικτική επεξεργασία διαφορετικών θεμάτων τα οποία ταυτοχρόνως συγκλίνουν και αποκλίνουν (1986. Πρώτη παρουσίαση από τους Nestor Guestrin και Menecha Cassano στο πλαίσιο του μουσικού φεστιβάλ ‘S.A.N.d.A.y.C. CULTURAL 1994’),

ν) «Διάγραμμα» για κιθάρα (1986. Ανάθεση του ‘Διεθνούς Συμποσίου για την κιθάρα στην Αργεντινή’)

ξ) «Δίδιπλον» για 4 κιθάρες ή στην ουσία δύο ντούο κιθαριστών (1987. Με βάση την παρτιτούρα κάθε ντούο ερμηνεύει διαφορετικό μουσικό κείμενο απ’ ότι το έτερο ντούο και μόνον προς το τέλος του έργου συγκλίνουν και συμπίπτουν τελείως στις τελευταίες νότες),

ο) «Μουσική» για 2 πιάνα (1988. Τριμερές, βασίζεται σε 4 πυρηνικά θέματα τα οποία περιστρέφονται συνεχώς πάνω σε σειρά Fibonacci. Πρώτη παρουσίαση: 23.12.1989), και

π) «Termopilas» (Θερμοπύλες) για χορωδία, σε ποιητικό κείμενο του Κώστα Θρακιώτη (1993. Ιδιαιτέρως στοχαστικού –σχεδόν απόκοσμου [προάγγελος επικείμενου θανάτου;]- ύφους είναι αφιερωμένο στους προγόνους του. Παρουσιάσθηκε από τη Χορωδία της κρατικής τηλεοράσεως της Αργεντινής, άγνωστο όμως πότε), και

ρ) «Αντίγονα» για ενόργανο σύνολο διαχωρισμένο σε δύο αντιθετικές ομάδες (1994. Αφιερωμένο στη μητέρα του παρουσιάσθηκε υπό μορφή μπαλέτου με άγνωστους συντελεστές).

Από τα υπόλοιπα έργα του –με λατινικούς τίτλους- ξεχωρίζουν τα:

α) «Tres Piezas» για ορχήστρα εγχόρδων (1966. Η πρώτη παρουσίαση του μεικτού έργου [τονικό allegro / δωδεκαφθογγικό adagio / ατονικό allegretto] με τα έγχορδα της Φιλ. Ορχ. του Β. Aires υπό τον Washington Kastro στο Teatro Colon του B. Aires στις 6.11.1967 προκάλεσε το ζωηρό ενδιαφέρον των μουσικοκριτικών όπως εμφαίνεται από την πληθώρα εγκωμιαστικών δημοσιευμάτων. Θεωρήθηκε δε ως η αργεντίνικη απάντηση στις «Μεταστάσεις» του Ξενάκη). Από το περιοδικό της Θεσσαλονίκης «Ο Ελληνισμός του εξωτερικού» (αρ. 197, 6.1969) αλιεύουμε απόσπασμα ανταποκρίσεως συνεργάτη του: «...ένας νέος Έλληνας συνθέτης –ο «Ελληνόπαις» Γεώργιος Τσιλίκας- που τον πρωτακούει η ομογένεια του Μπουένος Άϋρες έκαμε αισθητή την παρπυσία του εκεί με μίαν πολύπλοκον μουσικήν του σύνθεση με τίτλο «Τρία Κομμάτια». Πολλοί κόποι, μόχθοι και δοκιμαί απαιτήθησαν για να δει το φως της συναυλίας η θαυμασία αυτή σύνθεσις του ταπεινόφρονος δημιουργού ο οποίος δεν αποτελεί μόνον για τους Έλληνας της Αργεντινής ουσιώδες κεφάλαιον αλλά και για την μακρυνή του πατρίδα, εφ ώ και τον συγχαίρομεν εγκαρδιώτατα. Παρέστημεν εκεί και ηκούσαμεν εκ μέρους ειδημόνων, ότι η εντυπωσιακή αυτή σύνθεσις είναι δυσκολωτάτης εκτελέσεως. Το πλήθος εχειροκρότησε ζωηρότατα την εκτέλεσιν, εις επιβράβευσιν της ιδιοφυίας του νεαρού μουσικοσυνθέτου. Εξ’ όσων γνωρίζουμεν, δια πρώτην φοράν εγένετο πρωτοπροβολή μουσικού έργου υπό συνθέτου ελληνικής καταγωγής εις το περιώνυμον αυτό τέμενος της Τέμενος.».   

Το πρόγραμμα της συναυλίας με την πρώτη παρουσίαση των «Tres Piezas» στο Θέατρο ‘Colon’ (6.11.1967)

β) «Piano 70» για πιάνο (1970. Σαφώς ατονικό έργο, με επιρροές από το «Έρμα» του Ξενάκη, είναι φωνογραφημένο έξοχα με την ελληνικής καταγωγής Dora Castro),

γ) «Variantes para trece cuerdas» (Παραλλαγές για 13 χορδές) για 2 κιθάρες (1971. Με την προσθήκη έβδομης χορδής στη μία από τις κιθάρες ο συνθέτης πειραματίζεται με τα timbres του οργάνου αφήνοντας ελεύθερο πεδίο στον ερμηνευτή να αυτοσχεδιάσει με τις δυναμικές και τον ρυθμό. Αφιερωμένο στο κιθαριστικό ντούο Estela Pujadas – Jorge Labrouve το οποίο πρωτο ερμήνευσε με εξαιρετική επιτυχία –σύμφωνα με τα κριτικά δημοσιεύματα της εποχής- στο πολιτιστικό κέντρο ‘General San Martin’ του B. Aires στις 2.11.1971),

δ) «Multirrimias» για φλάουτο, βιμπράφωνο και προετοιμασμένο πιάνο ή ηλεκτρικό τσέμπαλο, με αναφορά στον J. Cage αλλά και στο «Continuum» του G. Ligeti (1972. Πρώτη παρουσίαση στο φεστιβάλ ‘Agrupacion Nueva Musica’ του B. Airesστις, στις 22.8.1978),

ε) «Texturas» για ενόργανο σύνολο (1972. Α’ Βραβείο του Δήμου του B. Aires),   

ζ) «Segmentos» (Τμήματα) και «Espiral» (Σπείρα) για κιθάρα (αμφότερα του 1973). Το πρώτο δωδεκάφθογγης τεχνικής πρωτοπαρουσιάσθηκε από την κιθαρίστα Maria Isabel Siewers στο πολιτιστικό κέντρο ‘Casa Argentina’ της Ρώμης και ακολούθως στο Παρίσι (28.10.1974) και στη Βιέννη (13.10.1975). Το δεύτερο (αλεατορικού ύφους με 10 μουσικά ‘επεισόδια’), αν και εξαιρετικά δύσκολο έργο από πλευράς τεχνικής, είναι το περισσότερο ερμηνευμένο (περισσότερες από 30 -γνωστές στο ΑΕΜΘΤ- φορές). Ο πρώτος διδάξας είναι ο M. A. Girollet ο οποίος το φωνογράφησε το επόμενο έτος. Το ηχογράφημα βραβεύθηκε ως το καλύτερο του έτους [ερμηνεία, επιλογή έργων] για την κλασσική μουσική στη Λατινική Αμερική,

Η παρτιτούρα της «Σπείρας»

 

η) «Piano 74» για πιάνο, φόρος τιμής στον A. Schoenberg (1974. Πρώτη παρουσίαση από τον Nestor Zulueta στις 2.11.1976),

θ) «Impromptu» για βιολοντσέλο, με αναφορές στον Ξενάκη («Νόμος Άλφα» (1977. Αφιερωμένο στον Αυστριακό βιολοντσελίστα Georg Frischensohlager ο οποίος και το πρωτοερμήνευσε στη Βιέννη στις 10.12.1977),

ι) «Microformas» για χορωδία, σοπράνο σαξόφωνο, βιμπράφωνο, κρουστά και ηλεκτρικό όργανο,  σε ποίηση τριών Αργεντίνων ποιητών (1979. Έργο με συναρπαστικές ηχοχρωματικές εναλλαγές σε αλεατορικό ύφος),

κ) «Serenata» για κιθάρα και ορχήστρα εγχόρδων (1979. Βασισμένο στη σειρά Fibonacci είναι αφιερωμένο στον κιθαρίστα Horacio Ceballos και τη Δημοτική Ορχήστρα του La Plata υπό τον μαέστρο Carlos San Pedro οι οποίοι το πρωτοερμήνευσαν στο La Plata [δήμος στο B. Aires] στις 29.9.1979),

λ) «Piano 80» για πιάνο (1980. Ενδιαφέρουσα καρκινική επεξεργασία του «Piano 70». Πρώτη παρουσίαση: 22.7.1993 με την Martha Bongiorno),

μ) «Quinteto» για φλάουτο, κλαρινέτο, βιολί, βιολοντσέλο και πιάνο (1984. Αναθεώρηση προγενέστερου έργου με τίτλου «Quinteto 1973» το οποίο παρουσιάσθηκε στο πολιτιστικό κέντρο ‘General San Martin’ στις 20.11.1975),

ν) «Secuencias Concertantes» κοντσέρτο για κιθάρα και ορχήστρα (1986. Αφιερωμένο στον πρωτοερμηνεύσαντα M.A. Girollet. Εξαιρετικό μείγμα ατονικότητας [κιθάρα] και τονικότητας [ορχήστρα] βραβεύθηκε το 1988 από την ‘S.A.N.d.A.y.C.’),

Ο Γ. Τσιλίκας παραλαμβάνει από τη συνθέτρια Alicia Terzian το βραβείο για το έργο «Secuencias Concertantes»

 

Το βραβείο για το «Secuencias Concertantes»

ξ) «Quadruplum» για φλάουτο, κλαρινέτο, κιθάρα (με ηλεκτρική ενίσχυση) και βιολοντσέλο  (1989. Αλεατορικού ύφους),

ο) «Triplum» για φλάουτο, κλαρινέτο και φαγκότο (1992. Νέα επεξεργασία του «Quadruplum». Πρώτη παρουσίαση: 28.7.1995 σε συναυλία αφιερωμένη στη μνήμη του), και

π) «Dos Poemas» («Canto al hombre de mi Tierra» και «Convocatoria») για φωνή/αφηγητή και ορχήστρα εγχόρδων ή πιάνο, σε κείμενο (σε ισπανική μετάφραση) του Νικηφ. Βρεττάκου (1984. Αναθ.: 1994. Το ‘κύκνειο’ άσμα του. Είναι αφιερωμένα στην υψίφωνο Maria Niles από τον Ισημερινό η οποία τα πρωτοερμήνευσε το ίδιο έτος).

Στο αρχείο του βρέθηκε επίσης η παρτιτούρα του πιανιστικού έργου «Aire Griego» (με άγνωστα λοιπά στοιχεία) με το οποίο αποτίει φόρο τιμής στην Ελλάδα (αναφορά στο δημώδες «Θαλασσάκι μου»).

Στα ανερμήνευτα έργα του ανήκουν το «Nuclidos» για κιθάρα (1969), «Soliloquio» για ενόργανο σύνολο (1977;), η «Επιφωνία» για κιθάρα (1985), το «Piano 90» για πιάνο, το «Lithe Rock» για φωνή και ορχήστρα δωματίου (1990) και το «Ceremonia» για φωνή και φλάουτο (1993)

 

Δ. ΕΡΜΗΝΕΥΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ελάχιστες από τις συνθέσεις του Γ. Τσιλίκα ερμηνεύθηκαν ενώπιον του ελληνικού κοινού. Ιδιαίτερως, τα τελευταία έτη -χάρις στην προσπάθεια του ΑΕΜΘΤ με στόχο την  προβολή του- παρουσιάσθηκαν δύο έργα του:

α) το «Σάλπισμα» (ή «Clarinada») για μεσόφωνο, φλάουτο, κλαρινέτο, μπάσο κλαρινέτο, σε ποίηση Αλέξη Ζακυθηνού (1984). Σύμφωνα με τη γνώμη μελετητών του μουσικής δημιουργίας του και έγκριτων Αργεντίνων μουσικολόγων όπως των Eduardo Tejeda και Mario Garcia Acevedo το «Σάλπισμα» εντάσσεται στα κορυφαία έργα του. Παρουσιάσθηκε σε πρώτη παγκόσμια παρουσίαση σε ελληνική συναυλία στο Ωδείο ‘Νάκας’ σε συνεργασία της Ενώσεως Ελλήνων Μουσουργών με το Αρχείο Ελλήνων Μουσουργών Θωμά Ταμβάκου, στις 23.11.2006).

Aφίσα συναυλίας στο Ωδείο ‘ΝΑΚΑΣ’ με την πρώτη παρουσίαση του «Σαλπίσματος»

Είναι μία αυθεντική σύνθεση γιατί συνδυάζει ανόμοια στοιχεία, όπως τον συνδυασμό των μουσικών οργάνων, τη χροιά τους, καθώς επίσης και τον μουσικό ρόλο του συνόλου. Ο τελευταίος φανερώνει μία φευγαλέα και εκφραστική διάθεση άνευ περιφρονήσεως του έντονου λυρικού στοιχείου το οποίο είναι κυρίαρχο σε ολόκληρο το έργο, ιδιαιτέρως με την εισαγωγή της ανθρώπινης φωνής. Το έργο αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο μόνο μέρος σκιαγραφεί τη χροιά των κλαρινέτων ως σαλπίγγων. Είναι πολύ λυρικό και με σταθερό ρυθμικό συνδυασμό ακαθόριστου χαρακτήρος, στοιχείο το οποίο εμφανίζεται σε αρκετά έργα του Γιώργου Τσιλίκα. Εκφράζεται μέσα από ένα πολύ μοντέρνο τρόπο γραφής. Αποτελείται από δύο διαφορετικές κινήσεις: στην πρώτη διαγράφεται η ευκρίνεια και η μέτρια χρονική αγωγή, ενώ η δεύτερη κίνηση είναι γρήγορη, έντονη, γεμάτη ταραχή κι ανησυχία. Στο δεύτερο μέρος η ανθρώπινη φωνή εισάγεται παράλληλα με το τρίο των ξύλινων πνευστών. Ο ρόλος της φωνής και του λυρικού κειμένου (ποίηση Αλέξη Ζακυθηνού) είναι σημαντικός, η δε αντιπαράθεση φωνής-ενόργανου συνόλου γίνεται με έντονο τρόπο. Τα μουσικά όργανα συνεχίζουν να κρατούν τον ηγετικό τους ρόλο και όταν η μουσική φτάσει στο Moderato, το τρίο των ξύλινων πνευστών συνεχίζει να διαγράφει ευδιάκριτα τις μελωδικές φράσεις στηρίζοντας το μέρος της φωνής και με διατήρηση της μεταξύ τους ισορροπίας. Το κείμενο και η φωνή σταματούν μαζί. Όμως η μεσόφωνος αντί να τραγουδά απαγγέλει ρυθμικά με μεγάλη εκφραστικότητα για να καταλήξει στην Coda, ορχηστρική μόνο, η οποία προβάλλει τη σημασία του θαυμάσιου ποιητικού κειμένου. Στην ελληνική γλώσσα, σάλπιγγα είναι η τρομπέτα η οποία χρησιμοποιείτο στους παλιούς καιρούς. Η λέξη αυτή πιθανώς να προέρχεται από μία αρχαία γλώσσα που μιλούσαν στην Ασία. Αν και στις περισσότερες συνθέσεις του διαγράφεται η διάφανη και στοχαστική δομή, στο «Σάλπισμα» που αποτελείται από 111 μέτρα σε 2/4, γραμμένο για φωνή, φλάουτο, κλαρινέτο σε σι ύφεση και μπάσο κλαρινέτο, σε μέτρια χρονική αγωγή, μας κληροδοτεί δύο διαφορετικού χαρακτήρα μελωδικές φράσεις: η πρώτη φράση είναι καθαρά ορχηστρική, ενώ η δεύτερη ορχηστρική με φωνή. Ο συνθέτης βρήκε την κατάλληλη μορφή για να ενσωματώσει τον ήχο του, ευκίνητο στη δύναμη της προσωπικής του εκφράσεως η οποία υποδηλώνει απλή μορφή πλήρη με εσωτερική λυρική διάθεση. Πέραν πάσης αμφιβολίας, αυτή η σύνθεση περιλαμβάνει ένα μοναδικό τρόπο γραφής ο οποίος ταυτίζεται με τον καλλιτεχνικό χαρακτήρα της παρούσης στιγμής αλλά και διαχωρίζεται από  την αφηρημένη και πειραματική ευαισθησία. Η επιμονή του συνθέτη, η ζωντάνια και η δέσμευσή του -σε συνδυασμό με την αυτοπαθή του στάση- καθώς επίσης και η διάθεση να προβάλλει ευχάριστα τον εαυτό του τιμούν τις μουσικές δημιουργίες του.

β) το «Τρίπτυχο» για άλτο σαξόφωνο και κρουστά (1978). Έργο με τροπικό χαρακτήρα, σε τρία μέρη όπου το σοπράνο σαξόφωνο συνδιαλέγεται συνεχώς με τα διάφορα κρουστά δημιουργώντας τον μοναδικό ηχοχρωματικό κόσμο του συνθέτη Η πρώτη παρουσίαση του έργου έγινε από τη σαξοφωνίστα María Noel Luzardo και τον πιανίστα Angel Frette στο Θέατρο ‘Colon’ του Buenos Aires  το 1994 οι οποίοι και το φωνογράφησαν. Στην Ελλάδα παρουσιάσθηκε σε συναυλία την οποία διοργάνωσε το Α.Ε.Μ.Θ.Τ. στον ‘Παρνασσό’ (15.3.2008) με τους Στάθη Μαυρομμάτη (σαξόφωνο) και Μαξίμ Μανκόφσκυ (κρουστά).

Aφίσα συναυλίας στον ‘Παρνασσό’

Αρκετά έργα του (περισσότερα από 20) έχουν εκδοθεί από τους μουσικούς οίκους RICORDI AMERICANA, BARRY και ALPUERTO Y MADRID. Επίσης έχουν παρουσιασθεί σε 35 χώρες της Αμερικής και της Ευρώπης και μετεδόθησαν από ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς της Αργεντινής, της Ισπανίας, της Γαλλίας, της Δανίας, της Ελβετίας, της Φινλανδίας και του Βελγίου.

Πηγές:

1. Αρχείο Ελλήνων Μουσουργών Θωμά Ταμβάκου
2. Αρχείο Γιώργου Τσιλίκα
3. Αρχείο Ανδρέα Τσιλίκα
4. Διάφοροι διαδικτυακοί ιστότοποι
5. Αλληλογραφία με τις Ενώσεις Συνθετών συνθέτες, μουσικούς και πολιτιστικούς φορείς της Αργεντινής

Θωμάς Ταμβάκος
Μουσικογράφος/ερευνητής
http://tamvakosarchive.blogspot.com/
(Φεβρουάριος 2013)

Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας