LORQUIANA - LA BUSQUEDA
Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ
Α' μέρος
Ερευνα, στοχασμοί και αναψηλάφηση πάνω στους κώδικες και τους συνειρμούς του πολυχαρισματικού Federico Garcia Lorca, με αφορμή ένα λιγότερο γνωστό έργο του:
ΤΑ ΣΟΝΕΤΑ ΤΟΥ ΣΚΟΤΕΙΝΟΥ ΕΡΩΤΑ. (1936)
Αντί προλόγου :
Καλοκαίρι 1964....Αθήνα.... Οδός Θόλου, Πλάκα...Το δρομάκι με τις όμορφες, μουσικές “ boites”… Περπατώντας στο λιθόστρωτο γύρω από τον ιερό βράχο, όπου η νοτισμένη με ιστορία αύρα του κάνει το βραδινό αεράκι να ευωδιάζει ακόμα πιο έντονα από αγιόκλημα, γιασεμί και τριαντάφυλλα, μουσικές και τραγούδια να ακούγονται ανάκατα, κιθάρες, αυτοσχέδιες μπάντες της μιας βραδιάς από κάθε λογής τζαζίστες, καταλήγω στην μικρή ανοιχτή αγαπημένη αυλή-μπουάτ του Λάκη Παππά! Ως συνήθως, επικρατεί απόλυτη ησυχία,ο κόσμος στα μικρά τραπεζάκια περιμένει την μαγεία της κιθάρας και της φωνής του Λάκη... Τον βλέπω ξαφνικά να με χαιρετά, φωνάζοντάς με σ’ένα από τα τραπεζάκια...Πλησιάζω διστακτικά, βλέποντας ότι κάθονταν μαζί με δύο πρόσωπα μεγάλης ηλικίας με πολύ ευγενικές φυσιογνωμίες... Με συστήνει στον ηλικιωμένο κύριο λέγοντάς μου, «…Ο στρατηγός Duran..», και στην κυρία λέγοντάς μου, «... Η Doña Isabel..».
Ο Λάκης ζητά μια δεύτερη κιθάρα, και μου λέει χαμηλόφωνα: « ..Κάνε ένα μικρό ζέσταμα, και μετά να παίξεις το Zorongo gitano...», ένα από τα 12 λαϊκά τραγούδια που είχε γράψει ο μεγάλος ποιητής Federico Garcia Lorca. Το μικρό ζέσταμα που έκανα μου το πρόσφερε η σύντομη αλλά υπέροχη σύνθεση Lagrima , του Francisco Tarrega…. Και τότε, πάντα χαμηλόφωνα, ο Λάκης μου κάνει νόημα να αρχίσω... Ξεκίνησα να παίζω νοιώθοντας τα βλέμματα των Ισπανών καλεσμένων επάνω μου, και μετά αφέθηκα στην μαγεία της στιγμής, νοτισμένης από την αύρα της νύχτας...
Oταν τελείωσα, ο στρατηγός είπε ένα χαμηλόφωνο «Μπράβο», ενώ η κυρία έδειχνε τρομερά συγκινημένη! Μετά, σχεδόν αυθόρμητα, ο Λάκης και εγώ μαζί, αρχίσαμε να παίζουμε το Anda Jaleo, ένα ακόμη από τα Canciones populares του ποιητή.... Αισθάνθηκα ξαφνικά τον κόσμο στα τριγύρω τραπεζάκια να έχει στραφεί προς τα εμάς και να ακούει προσεκτικά. !... Ιδιαίτερα έντονη η συγκινησιακή φόρτιση στην ατμόσφαιρα, όταν, έκπληκτος, ένοιωσα την κυρία να ακουμπά το χέρι μου απαλά, σχεδόν χαϊδευτικά... Τότε πρόσεξα ότι ήταν βουρκωμένη!....
Αργότερα ο Λάκης μου είπε ότι είχα την τύχη να παίξω για την Dona Isabel, αγαπημένη μικρή αδελφή του Federico Garcia Lorca!!
Ο Federico στο πιάνο του
Με τον αγαπημένο του φίλο Salvador Dali
ΤΑ ΣΟΝΕΤΤΑ ΤΟΥ ΣΚΟΤΕΙΝΟΥ ΕΡΩΤΑ.
Το μικρό κείμενο αυτό αποτελεί για μένα μια τελευταία ίσως προσπάθεια να ακουμπήσω ξανά πάνω στην χαρισματική αύρα του Ισπανού ποιητή, δραματουργού, μουσικού, αυτού που η Ελλάδα τόσο πολύ αγάπησε μέσα από το θεατρικό κύρια έργο του. Θα ήμουν απόλυτα ικανοποιημένος αν κατάφερνα να ψηλαφίσω κώδικες, βιώματα και συνειρμούς που ως τώρα δεν είχαν αποκαλυφθεί με αυτόν τον τρόπο στο ευρύτατο πεδίο του έργου του, και να τα μοιραστώ με τους φίλους αναγνώστες. Γνωρίζω πολύ καλά ότι αυτό δεν είναι κάτι απλό και εύκολο
Θα ήθελα να ξεκινήσω με το δεδομένο ότι έχουν γραφτεί τόσα πολλά για τον Φεδερίκο, ( Επιτρέψτε μου να τον αποκαλώ έτσι), όπως αναλύσεις, βιογραφίες, κριτικές θεάτρου, μουσικολογικές και εθνολογικές αναλύσεις, και σε τόσες πολλές ξένες γλώσσες που τον κάνουν πιο πολυμεταφρασμένο και από αυτόν τον Θερβάντες!. )…
Ύστερα από όλα αυτά θα ήταν μάλλον ανεδαφικό να περιμένουν οι φίλοι αναγνώστες του ΤΑΡ κάτι ανάλογο από αυτό το κείμενο
«....Στις 17 του Μάρτη του 1984 δημοσιεύτηκαν στη φιλολογική έκδοση της Ισπανικής εφημερίδας ABC έντεκα σονέτα με τίτλο Σονέτα του Σκοτεινού Έρωτα. Μια δημοσίευση που ξάφνιασε και κατασυγκίνησε τον Ισπανικό κόσμο, και όχι μόνο αυτόν!
Κι’ αυτό γιατί, αν και γνωρίζαμε την ύπαρξή τους, τα θεωρούσαμε για πάντα χαμένα....»
( Τον Ιούλιο του 1984 εκδίδονται για πρώτη φορά στη χώρα μας από τον εκδοτικό οίκο Ωκεανίδα, σε μετάφραση, επιμέλεια, και εισαγωγικό κείμενο της Μάγιας –Μαρίας Ρούσσου, που αναφέρθηκε πιο πάνω, μιας ιδιαίτερα αξιέπαινης εκδοτικής προσπάθειας με στόχο να γνωρίσει το πλατύ κοινό αυτή την πολύ ιδιαίτερη ποιητική συλλογή του αγαπημένου Γραναδίνου.).
Ο Φεδερίκο, ο Σαίξπηρ, και η διαφορετικότητα.
Ήταν η φράση του ποιητή «.. Πόσο ευτυχισμένος είμαι... Εκατό Σονέτα, όπως του Σαίξπηρ...» όταν άρχιζε το γράψιμό τους το 1935, που με έκανε να ψάξω μια ακόμα άγνωστη πτυχή του πολυεδρικού ταλέντου του. Ο Vicente Aleixandre, που το 1937 γράφει γι’αυτά: «...Μου διάβασε τα Σονέτα του σκοτεινού έρωτα.. Ένα φαινόμενο πάθους, ενθουσιασμού, ευτυχίας, βασάνου. Μνημείο αγνό και φλογερό αφιερωμένο στον Έρωτα, που για πρώτη ύλη έχει τη σάρκα, την καρδιά, την ψυχή του ποιητή στην κρίσιμη στιγμή της καταστροφής του...» επιβεβαίωσε τη διαίσθησή μου ότι ο Φεδερίκο, σε μια νεανική φάση της ζωής του, λάτρεψε, μελέτησε, και επηρεάστηκε από το έργο του μεγάλου Ελισαβετιανού δραματουργού...
“Love is my sin, and thy dear virtue hate,
Hate of my sin, grounded on sinful loving:…”
(Shakespeare ,Sonnet 142)
O αναγνώστης των Σονέτων του μεγάλου Άγγλου δραματουργού, θα νοιώσει αμέσως ότι δεν κάνει απλά έναν ευχάριστο συναισθηματικό περίπατο, πασπαλισμένο με την αστρόσκονη των ξωτικών του δάσους, αλλά με συναισθήματα βαθύτερα, ακραία, αμφίσημα, σκοτεινά πολλές φορές, και βέβαια εκφρασμένα με την ιδιοφυή, μοναδική του λεκτική βαρύτητα, που απαιτεί μια πολύ καλή γνώση του ελισαβετιανού λόγου.
Αυτή η δομή του σαιξπηρικού ποιητικού λόγου, επηρέασε σημαντικά τον νεαρό Φεδερίκο, που απολάμβανε το έργο του μεγάλου δραματουργού σε γαλλική μετάφραση έχοντας στην κατοχή του τα άπαντα του Σαίξπηρ. Ο νεαρός ποιητής, μπαίνοντας στην Residencia de estudiantes de Madrid, ήταν ήδη μπολιασμένος με την κλίμακα αξιών του ελισαβετιανού- σαιξπηρικού θεάτρου, δηλαδή ενός δρώμενου για τον λαό, που, μέσα στην γενικότερη άνθηση του κοινωνικού στάτους του 16ου αιώνα στην Αγγλία, έφθασε να είναι η δημοφιλέστερη μορφή διασκέδασης για τον απλό κόσμο!
Η Σαιξπηρική ιδιοφυΐα όμως ακολούθησε διαδρομές αντισυμβατικές για την εποχή της---- ας θυμηθούμε την Δωδέκατη Νύχτα ή το Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας, όπου, συνηγορούντος και του γεγονότος ότι οι ηθοποιοί ήσαν αποκλειστικά άντρες, οι ρόλοι των φύλων αντιστρέφονταν, και τα ερωτικά τρίγωνα πολλές φορές προκαλούσαν ανατροπές, προς μεγάλη τέρψη των θεατών.
Όσο ο Σαίξπηρ αγαπούσε τις γυναίκες, άλλο τόσο ο Φεδερίκο τις σέβονταν!! Άνδρες υποδύονταν γυναίκες, και αντίθετα, γυναίκες που υποδύονταν άντρες σε κόντρα ρόλους, ενίοτε κωμικούς, Είμαι σχεδόν σίγουρος ότι η διαφορετικότητα του ποιητή, εγκλωβισμένη στο κλίμα ενός άκρατου καθολικισμού στην πατρίδα του αλλά και στα ήθη της μικρής επαρχιακής πόλης, ανακάλυπτε ένα «συναισθηματικό καταφύγιο» στο έργο του πρωτοπόρου και πολλάκις αντισυμβατικού Άγγλου δραματουργού.
Γεγονός είναι, και κατά τον Juan F .Cerda, του Πανεπιστημίου. της Μαδρίτης, ότι η νεανική του ποίηση ήταν σε ευθεία απόκριση με την σαιξπηρική δομή του στίχου, όπως λ.χ. στο Midsummer night’s dream, με θέμα τον τραγικό έρωτα...
Έγραφε λοιπόν το 1917:
«..Υo estaba triste frente a los sembrados…
Era una tarde clara.
Dormido entre las ojas de un librote
Shakespeare me accompanaba
El sueno de una noche de verano….
……..
Mi distancia
Interior se hace turbia.
Tiene mi corazón telas de araña..
El demonio de Shakespeare
Que ponzoña me ha vertido en el alma!...»
(Θλιμμένος στεκόμουν μπροστά
Απ’ τις θημωνιές ....
Εν’ απόγιομα διάφανο...
Κοιμισμένος ανάμεσα στα φύλλα ενός βιβλίου
Ο Σαίξπηρ με συνόδεψε
Στο όνειρο της καλοκαιριάτικης νύχτας...
Η εσωτερική μου διάσταση.. θολώνει...
Η καρδιά μου αραχνουφαίνεται...
Το δαιμόνιο του Σαιξπήρου
Μούριξε φαρμάκι στην ψυχή.....)
(Σημ. Η απόδοση είναι δική μου, ας με συγχωρήσει ο Θερβάντες)
Η οικογένεια Garcia Lorca στο εξοχικό της Huerta de San Vicente.
Από αριστερά, ο Φεδερίκο, η αδελφή Κόντσα, ο αδελφός Φρανθίσκο ( Πάκο), η αδελφή Ισαμπέλ, και η μητέρα καθιστή.Τα τέσσερα αδέλφια ήσαν πάρα πολύ αγαπημένα.
Το Globe, η Barraca και ο Φεδερίκο.
Mπορεί σε πολλούς φίλους αναγνώστες να φανεί σαν αιρετικός ο παραλληλισμός ανάμεσα στο παραδοσιακό ελισαβετιανό θέατρο και στην Λορκική άποψη ενός θεατρικού δρώμενου, αλλά με μια προσεκτικότερη ανάγνωση των δύο ιστορικών πλέον πολιτιστικών γεγονότων, είναι δυνατόν να εκμαιευτούν κοινά δομικά στοιχεία.
Το παραδοσιακό Globe Theater που λειτουργεί με την ίδια μορφή μέχρι σήμερα στο Λονδίνο, σε μια αξονομετρική τομή.
Ας μου επιτραπεί λοιπόν , φίλοι αναγνώστες, μια προσωπική εκτίμηση: Το ελισαβετιανό θέατρο, το και σήμερα γνωστό σαν Globe Theater, λειτούργησε ---και λειτουργεί---σαν ένα λαϊκό δρώμενο, με την ζωντανή συμμετοχή των θεατών, την άμεση επαφή τους με τους ηθοποιούς, την ανοιχτή οροφή,κ.λ.π. Είναι χαρακτηριστικό το ότι η Αγγλικανική εκκλησία θεωρούσε την όλη ιδέα σαν « έργο του σατανά» και για τον λόγο αυτό δεν επέτρεπε οι παραστάσεις να γίνονται στο κέντρο της πόλης!
Αυτό ακριβώς το « ιδιαίτερο» του λαϊκού δρώμενου του Globe Theater, παρακίνησε τον Φεδερίκο να ξεκινήσει κάτι παρόμοιο,
Προχωρώντας ακόμα περισσότερο, θέλοντας δηλαδή να κάνει την Barraca λαϊκό δρώμενο «περιπλάνησης», βάλθηκε να οργανώσει το σχέδιο.
Εδώ με την φόρμα εργασίας ,και το εμβληματικό σήμα της Barraca.
Έχοντας εξασφαλίσει μια σημαντική κρατική χορηγία από την τότε σοσιαλιστική κυβέρνηση, έπρεπε να διοργανώνει παραστάσεις σε κάθε απόμακρη γωνιά της Ισπανικής γης, σε κωμοπόλεις, μικρά χωριά, κλπ. Με μια μεγάλη παρέα από συμφοιτητές, φίλους, και όχι πάντα ηθοποιούς, αλλά με μεγάλο νεανικό κέφι και την προσωπική του καθοδήγηση, οι παραστάσεις του είχαν επιτυχία και, το κυριότερο, κοινωνική αποδοχή.
Ήταν τέτοιο το πάθος του για το Θέατρο που το ονόμαζε «..Η ποίηση που σηκώνεται απ’ το βιβλίο για να γίνει ανθρώπινη..»
Μαθαίνοντας στην μικρή του αδελφούλα Ισαβέλλα να διαβάζει...
***************************
Σκέψεις....
---Ξέρω πως άμα περπατήσω στα ξερόχορτα του Βιθνάρ, θ’ ακούσω την καρδιά σου.... Όχι, δεν έφυγες! Η ψυχή σου παρεούλα ζητά στη μοναξιά της...
---Καρπίσανε οι πορτοκαλιές ξανά, οι αγαπημένες σου, σκορπώντας τ’άρωμά τους,ανάκατο,κανέλλα και ροδάνθια...
----Δροσιά απ’ το Sacro Monte κατεβαίνει, των τσιγγάνων πολεμιστών του Punjab τα λημέρια που μόνο εσύ εγνώριζες την ευγενική γενιά τους και στις σπηλιές τους εισχωρούσες για τελετουργίες μυστικές...
----Που είν’ τώρα η κιθάρα σου, μοναχικέ κι,ευαίσθητε ποιητή, Για να την θάψω πλάι σου, στης Γρανάδας τις πορτοκαλιές από κάτω.....
----Που είναι τώρα η εξάχορδη, που μόνη κάθεται, κι΄ένα χάδι σου αναζητά και δεν το βρίσκει, μόν’ το τρέμολο ακούγοντας απ΄τα χορταριασμένα της Αλάμπρας συντριβάνια...
***************************
Ο ΦΕΔΕΡΙΚΟ ΚΑΙ Η ΑΝΟΜΟΛΟΓΗΤΗ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ
Δυο από τα Σονέτα του Σκοτεινού Έρωτα, έκφραση μιας σκοτεινής, υπόκωφης έκφρασης αγωνίας του ποιητή μπροστά στο μονολιθικό, άτεγκτο, καθολικό-εκκλησιαστικό credo της εποχής για την απόρριψη και τον κοινωνικό αποκλεισμό της όποιας διαφορετικότητας...
Για το έργο αυτό, ο Pablo Neruda έγραφε το 1968 ότι ο ίδιος ο Φεδερίκο του το είχε διαβάσει στην τελευταία τους συνάντηση και ότι επρόκειτο για «ποιήματα απίστευτου κάλλους»...
Θεωρώντας λοιπόν ότι τα δύο αυτά Σονέτα αποτελούν το απόγειο του δραματικού ποιητικού του ύφους, τα δημοσιεύω σε δική μου ελεύθερη απόδοση -ας μου συγχωρέσει ο Θερβάντες το τόλμημα- σε μια προσπάθεια, μέσα από τον απέραντο πλούτο λέξεων και συνηχήσεων της γλώσσας μας, να μεταφέρω τον συνειρμό ήχου και εικόνων του Καστιλιάνικου ιδιώματος στο δικό μας.
Επαναλαμβάνω πως δεν είμαι κλασικός μεταφραστής ούτε βαθύς γνώστης της ισπανικής!... Απλά βάδισα διαισθητικά, νοιώθοντας την βαρύτητα των συνηχήσεων ανάμεσα στις δύο γλώσσες, που έχουν πάρα πολλές κοινές λέξεις και εκφράσεις.
ΤΟ ΣΟΝΕΤΟ ΤΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΓΙΡΛΑΝΤΑΣ
Τη γιρλάντα ετούτη! Γρήγορα! Πεθαίνω!
Πλέχτην γρήγορα! Τραγούδα! Κλάψε! Τραγούδα!
Που το σκοτάδι μου πνίγει το λαρύγγι,
Χίλιες φορές ξανάρχεται το φως απ’ τον Γενάρη..
Στο μ’αγαπάς και σ’άγαπώ ανάμεσα,
Αγέρας αστεριών και λουλουδιών τρεμούλιασμα,
Σύννεφο σηκώνει απ’ανεμώνες
Με θρήνο σκοτεινό για έναν χρόνο ολάκερο.
Δες το νωπό τοπίο της πληγής μου,
Τσάκισε καλαμιές λεπτές και ποταμάκια,
Πιες αίμα χυμένο σε μηρί από μέλι..
Γρήγορα! Έτσι δεμένους, ενωμένους,
Στόμα ξέχειλο από έρωτα, ψυχή κομματιασμένη,
Ο χρόνος να μας εύρει ρημαγμένους...
ΤΟ ΣΟΝΕΤΟ ΤΟΥ ΓΛΥΚΟΥ ΠΑΡΑΠΟΝΟΥ
Φοβάμαι μη χάσω
Των αγαλμάτινων ματιών σου
Το θαύμα,
Και τη χροιά που νύχτα
Στο μάγουλό μου αποθέτει
Του χνώτου σου το ρόδο το μοναχικό..
Στην όχθη ετούτη υποφέρω
-κορμός χωρίς κλαριά-
Μα με λυπεί περσότερο
Το που δεν έχω ανθό, πηλό, ή και ζυμάρι
Για το σαράκι αυτό του μαρτυριού μου.
Αν συ’σαι ο κρυφός μου θησαυρός
Αν σύ ’σαι ο σταυρός και ο υγρός μου πόνος
Κι’εγώ της αφεντιάς σου ο σκύλος,
Να χάσω μη μ’αφήνεις αυτό πούχω κερδίσει,
Και στόλισε του ποταμού σου τα νερά
Με φύλλα του παράνοου της τρέλας μου φθινόπωρου.
Τρία ποιήματα του Φεδερίκο, με τελευταίο το « Σονέτο του γλυκού παράπονου», που φαίνεται στο βίντεο
Η υποβλητική απόδοση των στίχων από την Lola Flores αναδεικνύει τον ξεχωριστό ρόλο της απαγγελίας φλαμένκο ως τέχνης.
Mια ακόμη φωτογραφία των νεανικών του χρόνων.
Ο Φεδερίκο, αριστερά, η Isabel και η Concha, έχοντας στη μέση τον Juan Ramon Jimenez βραβευμένο με Νοbel μεγάλο ποιητή και δάσκαλο, με το έργο του να γεφυρώνει τους κλασικούς του 19ου αιώνα ( Ουναμούνο,κ.α.) και τους μοντέρνους του 20ου ( Αλμπέρτι, Αλειχάντρε, Λόρκα, κ.α.)
Στάθης Γαλάτης
egalat@tee.gr
Αύγουστος 2020
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)
