Ο ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΗΣ
Κι αν γεννηθείς κάποια στιγμή[1]
Μιαν άλλη που δε θα υπάρχω
Μη φοβηθείς
Και θα με βρείς είτε σαν άστρο
Όταν μονάχος περπατάς στην παγωμένη νύχτα
Είτε στο βλέμμα ενός παιδιού που θα σε προσπεράσει
Eίτε στη φλόγα ενός κεριού που θα κρατάς
Σε μια από τις αξέχαστες συναυλίες της ζωής μου, στο Μέγαρο Δουκίσσης της Πλακεντίας, (καλοκαίρι 1990!) η Αρλέτα προλογίζοντας το επόμενο τραγούδι που θα ερμήνευε, είπε: «Τον Μάνο Χατζιδάκι πολλοί τoν ξέρουν ως μουσικό, αλλά λίγοι ως ποιητή…»
Σήμερα, 20 χρόνια μετά το θάνατό του, (15 Ιουνίου 2014) ένοιωσα την ανάγκη να διαφοροποιηθώ από το…αυτονόητο, επιχειρώντας μια αναφορά στο στιχουργικό-ποιητικό του έργο. Ξεφυλλίζοντας τους δίσκους του, συνειδητοποίησα με έκπληξη πόσες φορές έχω σφάλει αποδίδοντάς του σε ορισμένα «γνωστά» τραγούδια μόνο τη μουσική… Αλλά το κίνητρο αυτής της προσπάθειας δεν ήταν τόσο η ενημέρωση, όσο η εσωτερική ανάγκη μιας βαθύτερης κατανόησης του έργου του. Ανάγκη η οποία δεν εξαντλείται, αλλά ούτε και ολοκληρώνεται με το παρόν κείμενο.
Κάνοντας ένα «σχέδιο» αυτού του «αφιερώματος», αρχικά φανταζόμουν ένα κείμενο γεμάτο λυρισμό με παράθεση ποιημάτων που σε «ταξιδεύουν». Η συνειδητοποίηση του όγκου του υλικού[2] καθιστούσε όμως αδύνατη την παρουσίαση του συνόλου των ποιημάτων και εκ των πραγμάτων με υποχρέωνε σε παράθεση τμήματος του έργου ή αποσπασμάτων. Αλήθεια όμως, με τι κριτήριο; και αν έτσι έχαναν κάποια ποιήματα το νόημά τους; Πώς να αποσπάσεις ένα έργο από τα αρχικά του συμφραζόμενα;
Στο πλαίσιο του παρόντος κειμένου, θέλησα να «φωτίσω» δυο όψεις του ζητήματος:
α) ότι ο Μάνος Χατζιδάκις δεν ασχολήθηκε τυχαία και αποσπασματικά με την ποίηση, καθότι καταλαμβάνει ένα σημαντικό μέρος του έργου του (περί τα 90 ποιήματα)[3]
β) ότι η σχέση του με την ποίηση ενδυναμώνεται και από το γεγονός ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ο Μάνος Χατζιδάκις έχει την ιδιότητα μόνο του ποιητή, δεδομένου ότι ποιήματά του έχουν μελοποιηθεί από άλλους συνθέτες.
Τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν οι δίσκοι (τους παραθέτουμε με χρονολογική σειρά): «Μπαλάντες» (1965) όπου περιλαμβάνεται το τραγούδι «Πνιγμένη κόρη» σε μουσική Γιώργου Ρωμανού. Ο δίσκος «παιδί της γης» (1977) σε μουσική Νότη Μαυρουδή και ποίηση αποκλειστικά του Μάνου Χατζιδάκι. Στο δίσκο περιλαμβάνεται και ένα ποίημα με τίτλο: «κρίση», το οποίο μελοποιήθηκε αργότερα από τον συνθέτη Σταύρο Ξαρχάκο και περιλαμβάνεται στο δίσκο του «Αγάπη είν η ζωή» που κυκλοφόρησε το (1994).
Τα υπόλοιπα ποιήματα που βρήκαμε στο αρχειακό υλικό «Κατάλογος Ελληνικής Δισκογραφίας 1950-2010» του Πέτρου Δραγουμάνου[4] έχουν μελοποιηθεί από τον ίδιο τον συνθέτη.[5] Ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμη το γεγονός ότι τρία ποιήματα του Μάνου Χατζιδάκι «Ρόννυ», «Μαρία-Ελένη» (αρχικά μελοποιημένο από τον Μ.Χ.) και «Ο χορευτής του Σαίντ Ιλαίρ» έχουν μελοποιηθεί από τον Στάθη Άννινο και περιλαμβάνονται στο δίσκο «Όνειρα του κόσμου» (1998).
Ένα άλλο στοιχείο που θεωρούμε αξιοσημείωτο, είναι ότι εντοπίσαμε ορισμένα ποιήματα του Μάνου Χατζιδάκι που κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά σε δίσκους που δεν περιλαμβάνονται στην προσωπική του δισκογραφία. Για παράδειγμα, το ποίημα «έξη κορίτσια» βρίσκεται ηχογραφημένο σε δίσκο με τραγούδια διαφόρων συνθετών και με ερμηνεία της Μαρίας Δημητριάδη (1980). Το τραγούδι «κρίση» στη δεύτερη μελοποίηση και ηχογράφησή του, περιλαμβάνεται στον δίσκο του Σταύρου Ξαρχάκου «Αγάπη είν΄η ζωή» όπως προαναφέραμε. Επίσης, το τραγούδι «το χρυσόψαρο» περιλαμβάνεται στο δίσκο «Αρλέτα:10 και μια νύχτες, ζωντανή ηχογράφηση από το Περοκέ». Επιπροσθέτως, να αναφέρουμε και το γεγονός ότι ελάχιστα από τα τραγούδια έχουν γραφεί από τον Μάνο Χατζιδάκι σε συνεργασία με κάποιον άλλο δημιουργό, όπως συμβαίνει σε ορισμένα από τα τραγούδια των δίσκων «Οι μπαλάντες της οδού Αθηνάς» και «Πορνογραφία» όπου συνυπογράφονται ποιήματα με τον επίσης εξαιρετικό Άρη Δαβαράκη.
Έντονα μας προβλημάτισε ο τρόπος παρουσίασης των τραγουδιών δεδομένου ότι πολλά από αυτά βρίσκονται σε περισσότερους από έναν δίσκο. Η αναφορά του συνόλου των τίτλων με αντίστοιχες ηχογραφήσεις είχε το πλεονέκτημα της μη επανάληψης των ίδιων τραγουδιών, αλλά συγχρόνως υφίστατο το πρόβλημα της μη οργανωμένης παρουσίασης του υλικού και κυρίως αποσπούσε το έργο απο το πλαίσιο στο οποίο γράφτηκε. Ετσι αποφασίσαμε να παραθέσουμε τίτλους δίσκων σημειώνοντας μόνο τα τραγούδια εκείνα των οποίων οι στίχοι υπογράφονται από τον Μάνο Χατζιδάκι. Προκειμένου να περιορίσουμε τις επαναλήψεις πολλών τραγουδιών, αναζητήσαμε κάθε τραγούδι σε στίχους ή ποίηση Μάνου Χατζιδάκι, εντάσσοντάς το στο δίσκο με τον οποίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά.[6]
Παραθέτουμε δε, το υλικό χωρισμένο ανά δεκαετία. Μόνη εξαίρεση αποτελούν συλλογές έργων που αφορούν παρελθόντα χρόνο, αλλά έχουν εκδοθεί μεταγενέστερα όπως για παράδειγμα, ο δίσκος «To 62΄του Μάνου Χατζιδάκι» με ημερομηνία έκδοσης 1983, καθώς και ο δίσκος «H λαϊκή αγορά» (1959-1975) αρχική έκδοση 1987.
Στη συνέχεια παραθέτουμε τους τίτλους των τραγουδιών σε στίχους ή ποίηση Μάνου Χατζιδάκι κατά χρονολογική σειρά.
Πηγή για την παράθεση ηχογραφημάτων αποτελεί το youtube. Στις περιπτώσεις που βρήκαμε το σύνολο του ηχογραφήματος το παραθέσαμε κάτω από τον τιτλο του δίσκου ενώ σε άλλες περιπτώσεις αντιγράφουμε video μεμονωμένων τραγουδιών.
Δεκαετία ΄50
Τη δεκαετία του ΄50 διακρίνονται τα τραγούδια: «Το φεγγάρι είναι κόκκινο» και «Εφτά τραγούδια θα σου πω» από την ταινία «Στέλλα» (1955) 
Στις αρχές της δεκαετίας, κυκλοφόρησε ο δίσκος: «O κύκλος του CNS» (έργο 8) 1952-54
Ο Μάνος Χατζιδάκις έχει γράψει τα ποιήματα στο σύνολο του έργου που εδώ παρουσιάζονται σε πρώτη ηχογράφηση:
- Με πνίγει τούτη η θάλασσα[7]
- Ο αφέντης έφυγε πρωί[8]
- Μια θλιμμένη αρχόντισσα
- Στην αποβάθρα[9]
- Μια παραλία ερημική[10]
- Εγώ είμ΄ ένα σύννεφο[11]
Τίτλος δίσκου: «30 Σπάνιες Ερμηνείες 1955-65» (1984)[12]
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Έγινε παρεξήγηση (Η προδοσία)
- Η κυρά
- Η πέτρα
- Κυπαρισσάκι
- Ο κυρ Αντώνης[13]
- Τα παιδιά του Πειραιά
- Το ναυτάκι
- Ήρθε βοριάς ήρθε νοτιάς[14]
- Δεν μπορεί κανείς να ξέρει[15]
- Πώς τα κατάφερα
- Να σαι καλή
- Συνέβη στην Αθήνα[16]
Δεκαετία ΄60
Ο Μάνος Χατζιδάκις έχει γράψει τους στίχους από τα τραγούδια «Δεν μπορεί κανείς να ξέρει» και «Το χρυσόψαρο», τα οποία περιλαμβάνονται στην ταινία: «Το κοροιδάκι της δεσποινίδος» (1960)
Την ίδια εποχή κυκλοφορεί ο δίσκος:“Greek Hits” (1960), όπου περιλαμβάνεται το τραγούδι ο «Υμηττός» σε πρώτη εκτέλεση[17].
Επίσης, την ίδια χρονιά κυκλοφορεί η διάσημη εντός και εκτός συνόρων ταινία «Ποτέ την Κυριακή» (1960). Όπως αναφέρεται στο εσώφυλλο του δίσκου: Το 1961 «ο Μάνος Χατζιδάκις βραβεύεται με Oscar καλύτερου κινηματογραφικού τραγουδιού για τα παιδιά του Πειραιά. Η ταινία ήταν υποψήφια για πέντε oscar!»[18]
Η υπόλοιπη δισκογραφία που εντοπίσαμε για τη δεκαετία του ΄60 με ποιήματα του Μάνου Χατζιδάκι, είναι η εξής:
Τίτλος δίσκου: «Ελλάς η χώρα των ονείρων» (1960)
Τραγούδια σε στίχους Μ.Χ.:
- Σαν σφυρίξεις τρεις φορές (πρώτη εκτέλεση)[20]
- Το πέλαγο είναι βαθύ (πρώτη εκτέλεση)[21]
Τίτλος δίσκου: «Η Νάνα Μούσχουρη τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι» (1961)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Τα παιδιά του Πειραιά [22]
- Το τραγούδι της Ευρυδίκης [23]
- Το Κυπαρισσάκι [24]
- Ο Υμηττός
- Πίσω από τις Τριανταφυλλιές [25]
- Κάπου υπάρχει αγάπη μου [26]
- έγινε παρεξήγηση[27]
Τίτλος δίσκου : «Απόψε Αυτοσχεδιάζουμε» (έργο 18) 1961
«Για μικρή ορχήστρα, χορωδία και δυο γυναικείες φωνές μουσική και τραγούδια για το ομώνυμο θεατρικό έργο του Luigi Pirandello».
To σύνολο των ποιημάτων του έργου είναι σε στίχους Μάνου Χατζιδάκι:
- Πρόλογος
- Ο ταχυδρόμος πέθανε [28]
- Το Μαντολίνο [29]
- Η Πέτρα [30]
Τίτλος δίσκου: «Οι μεγάλες επιτυχίες της Νανάς Μούσχουρη» (1961)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
Η τιμωρία [31]
Τίτλος δίσκου: «Οδός ονείρων» (έργο 20) 1962
«Μουσική και τραγούδια για το ομώνυμο μουσικό έργο που ανέβηκε στο θέατρο Μετροπόλιταν στις 14 Ιουνίου 1962. Με κείμενα Μάνου Χατζιδάκη και Αλέξη Σολομού».
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ τα οποία παρουσιάζονται εδώ σε πρώτη ηχογράφηση:
- Πρόλογος
- Όνειρο παιδιών της γειτονιάς (οδός ονείρων)[32]
- Η μαύρη φόρντ
- Ο ηθοποιός [33]
- Το πάρτι
- Επίλογος
Τίτλος δίσκου: «Καίσαρ και Κλεοπάτρα» (1962)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Ένα γαλάζιο φόρεμα
- Η μητέρα μου ήταν γάτα
Τίτλος δίσκου: «To 62΄του Μάνου Χατζιδάκι» (1983)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Ο ταχυδρόμος πέθανε
- Ο κύρ Αντώνης
- Το τραγούδια της Ευρυδίκης
- Κάπου υπάρχει αγάπη μου
- Το μαντολίνο
- Το πέλαγο είναι βαθύ
Τίτλος δίσκου: «15 Eσπερινοί» (1964)
«Διασκευή δεκαπέντε τραγουδιών του Μάνου Χατζιδάκι για πιάνο, άρπα, δυο κιθάρες και κοντραμπάσο»
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Τα παιδιά του Πειραιά
- Έγινε παρεξήγηση
- Νυχτερινός περίπατος
- Κάθε κήπος
- Το πάρτι
- Η τιμωρία
- Ο Υμηττός
- Ευρυδίκη
- Ο κυρ Αντώνης
- Φέρτε μου ένα μαντολίνο
- Ο ταχυδρόμος πέθανε
- Η πέτρα
Τίτλος δίσκου σε ποίηση Μ.Χ: «Το χαμόγελος της Τζοκόντας» (έργο 22) 1964
«10 τραγούδια στο ίδιο κλίμα για ορχήστρα»
Τραγούδια σε στίχους Μ.Χ:
- Όταν έρχονται τα σύννεφα
- Κοντέσα εστερχάζυ
- Η παρθένα της γειτονιάς μου
- Βροχή
- Προσωπογραφία της μητέρας μου
- Το κονσέρτο
- Ο κ Νολλ
- Οι δολοφόνοι
- Βραδινή επιστροφή
- Χορός με τη σκιά μου [34]
Τίτλος δίσκου: “Mes Plus Belles Chansons Grecques” (1964)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- To κυπαρισσάκι
- Κάπου υπάρχει αγάπη μου
- Το φεγγάρι είναι κόκκινο [35]
- Τα παιδιά του Πειραιά
- Κάθε τρελό παιδί [36]
Τίτλος δίσκου: «Μάνος Χατζιδάκις: Πρώτη Εκτέλεση» (1965)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Ο ταχυδρόμος πέθανε
- Το πέλαγο είναι βαθύ
- Το μαντολίνο
- Η κυρά [37]
Τίτλος δίσκου: “Al΄Οlympia” Με τη Νανά Μούσχουρη (1968)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Μες αυτή τη βάρκα [38]
- Το φεγγάρι είναι κόκκινο
- Κάθε τρελό παιδί
Τίτλος δίσκου: «12 +1 τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι με την Αρλέτα» (1969)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Μες αυτή τη βάρκα
- Το πέλαγο είναι βαθύ
- Το τραγούδι της Ευρυδίκης
- Τριαντάφυλλο στο στήθος [39]
Δεκαετία ΄70
Τίτλος δίσκου: “Recital 70” (1970)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Ο μύθος (πρώτη εκτέλεση)[40]
- Οδός ονείρων
Τίτλος δίσκου: «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι»Ν2 (1971)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Κάθε τρελό παιδί
- Συνέβη στην Αθήνα
- Το φεγγάρι είναι κόκκινο
- Τριαντάφυλλο στο στήθος
Τίτλος δίσκου: « O σκληρός Απρίλης του ΄45» (1972)
«Διασκευή λαϊκών και ρεμπέτικων τραγουδιών του Μεσοπολέμου και της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου. Για μικρή ορχήστρα με μπουζούκι, δυο κιθάρες, βιολί, μαντολίνο, άρπα, κοντραμπάσο και κρουστά».
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Ο καθρέπτης
Τίτλος δίσκου: «Οι γειτονιές του Φεγγαριού» (1972)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Κάθε τρελό παιδί (πρώτη εκτέλεση)
Τίτλος δίσκου: «Ο Οδοιπόρος, τo μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκιβιάδης» (έργο 31) 1973
Ο δίσκος χωρίζεται σε δυο μέρη: α΄ “O Oδοιπόρος» σε στίχους Μάνου Ελευθερίου και β΄«Το μεθυσμένο κορίτσι και ο Αλκιβιάδης» σε στίχους Μάνου Χατζιδάκι.
Όλα τα τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ παρουσιάζονται σε πρώτη ηχογράφηση:
- Το μεθυσμένο κορίτσι[41]
- Επέτειος
- Ο Αλκιβιάδης
- Ο τρελός κόσμος
- Οράματα
- Ο φόβος
Τίτλος δίσκου: “Olympia 3” (1974)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Κάθε τρελό παιδί
- Ντελάλημα
- Οδός Ονείρων
- Το φεγγάρι είναι κόκκινο
- Ο μύθος
Τίτλος δίσκου: «Sweet Movie» (χρονολογία πρώτης έκδοσης και προβολή ταινίας 1974)
«Μουσική και τραγούδια για την ταινία του Dusan Makavejev»
Τραγούδια:
Tα παιδιά κάτω στον κάμπο
Τίτλος δίσκου: «H λαϊκή αγορά» (1959-1975) αρχική έκδοση 1987[42]
«30 Τραγούδια»
Στίχοι: Nίκος Γκάτσος, Βαγγέλης Γκούφας, Άκος Δασκαλόπουλος, Ιάκωβος Καμπανέλλης, Αλέξης Σολομός και Μάνος Χατζιδάκις
Ο Μ.Χ. έχει γράψει την ποίηση των ακόλουθων τραγουδιών:
- Ο κυρ Αντώνης
- Η τιμωρία
- Το κυπαρισσάκι
- Τριαντάφυλλο στο στήθος
- Η προδοσία (έγινε παρεξήγηση)
- Ο ταχυδρόμος πέθανε
- Κάθε τρελό παιδί
- Συνέβη στην Αθήνα
- Σαν σφυρίξεις τρεις φορές
- Ο Υμηττός
Τίτλος δίσκου: «Παιδί της γης» (1977)
το σύνολο τραγουδιών είναι σε ποίηση Μάνου Χατζιδάκι και μουσική Νότη Μαυρουδή
- Ερωτικό
- Σχέδιο για ένα δημοτικό τραγούδι [43]
- Το ποτάμι
- Παιδί της γης
- Κρίση [44]
- Στον Οδυσσέα Ελύτη
- Στον Γιώργο Σεφέρη
- Στον Νίκο Γκάτσο
- Ένα κορίτσι λυγερό
- Ιδιωτική στιγμή
Τίτλος δίσκου: «Xoρίον ο Πόθος» (έργο 34) 1977
«Κύκλος πέντε τραγουδιών σε στίχους Αγαθής Δημητρούκα, Μίνου Αργυράκη και του συνθέτη».
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Ο καινούριος προφήτης
- Η επιστροφή [45]
Τίτλος δίσκου: “Οι γειτονιές του Φεγγαρίου-Χωρίον ο Πόθος» (1977)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Κάθε τρελό παιδί
- Ο καινούργιος προφήτης[46]
Τίτλος δίσκου: «H εποχή της Μελισσάνθης» έργο 37 (1970-1980)
Αφιερωμένο στη μνήμη της μητέρας του
«Μια μουσική αυτοβιογραφία βασισμένη σε ποιήματα του συνθέτη»
- Πρόλογος
- Στο μεγάλο δρόμο από άσφαλτο
- Το πρόσωπο της νύχτας
- Φοβόμουν
- Φοβόμουν με έπνιγε η σιωπή
- Μια πληγωμένη σκύλα
- Το φίλο μας που χάσαμε
- Ο τελικός συμβιβασμός Α΄
- Ο τελικός συμβιβασμός β΄
- Μητέρα και αδελφή
- Ένα ρολόι στο καπηλειό
- Οι μάνες στις καμένες στέγες
- Μητέρα και αδελφή[47]
- Η ψυχρή αλήθεια [48]
- Η λησμονημένη
Τίτλος δίσκου: «Αλίκη» 1958-1978» (1999)
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Μια περιπέτεια στη Ν. Καρολίνα
- Μες αυτή τη βάρκα
Δεκαετία ΄80
Τίτλος δίσκου: "Ο Μάνος Χατζιδάκις στη Ρωμαϊκή Αγορά», 35 Τραγούδια (1947-1985)"
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ
- Αγάπη μου
- Μια πόλη μαγική [49]
- Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι
- Το φεγγάρι είναι κόκκινο
- Φέρτε μου ένα μαντολίνο
- Η πέτρα
- Κάθε κήπος έχει (οδός ονείρων)
- Ο οδοιπόρος
- Το μεθυσμένο κορίτσι
Τίτλος δίσκου: «Δελτίο καιρού» (1980)
Τραγούδι σε ποίηση Μ.Χ:
- Έξη κορίτσια[50]
Τίτλος δίσκου: «Πορνογραφία» έργο 42 (1982)
«Για μικρή ορχήστρα, μικτή χορωδία και νέους τραγουδιστές μουσική και τραγούδια για το ομώνυμο μουσικό θέαμα σε στίχους Νίκου Γκάτσου, Αρη Δαβαράκη και Μάνου Χατζιδάκι»
Όλα τα τραγούδια που παρατίθενται ηχογραφούνται πρώτη φορά σε αυτό το δίσκο:
- Πορνογραφία[51]
- Το τραγούδι της Μπλάνς Επιφανί
- Η Ελλάδα σου μοιάζει Μπλάνς Επιφανί
- Σχόλιο για την περίπτωση της Σαπφέτ Νοτερό
- Σχόλιο για τις δυνατότητες του αισθησιακού κινηματογράφου
- Τρείς ρόζες ή το τέλος του ονείρου
Τίτλος δίσκου: «Oι μπαλάντες της Οδού Αθηνάς» (έργο 43) 1973-1983
«Μουσική τελετουργία για τέσσερις φωνές πάνω στην Καταγωγή, τον έρωτα, τη Βία και το θάνατο»
Όλα τα τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ. είναι σε πρώτη ηχογράφηση:
- Η καταγωγή
- Η βία τρεις δολοφόνοι
- Ερωτικό α΄ερωτική άσκηση για δυο
- Ερωτικό β΄ερωτική άσκηση για τέσσερις
- Η καταγωγή δ΄ Η Μαριάνθη των ανέμων[52]
- Ερωτικό γ΄Δυο παιδιά μες τη βροχή
- Η μεταμόρφωση
Δεκαετία ΄90
Τίτλος δίσκου: «Δέκα και μια νύχτες-ζωντανή ηχογράφηση από το Περοκέ» (1988) της Αρλέτας
Στο δίσκο περιλαμβάνεται το τραγούδι «το χρυσόψαρο»[53] από την ταινία «Το κοροϊδάκι της Δεσποινίδος»
Τίτλος δίσκου: «Ρεσιτάλ» (1990)
Τραγούδι σε ποίηση Μ.Χ:
- Βρέχει στο σιδεράδικο [54]
Στο ίδιο δίσκο περιλαμβάνονται τραγούδια σε ποίηση Μάνου Χατζιδάκι, τα οποία όμως παρατίθενται στην αρχική έκδοση που παραθέτουμε παραπάνω από το δίσκο: «O κύκλος του CNS”
Τίτλος δίσκου: «Αγάπη ειν η ζωή» (1994) δίσκος του Σταύρου Ξαρχάκου
Τραγούδια σε ποίηση Μ.Χ:
- Το ποτάμι
- Μαρία Ελένη
Τίτλος δίσκου σε ποίηση Μ.Χ: «Μάνος Χατζιδάκις 2000μχ» (1999)
Τραγούδια σε ποίηση Μάνου Χατζιδάκι. Τα αποσπάσματα που παραθέτουμε είναι σε σπάνιες ερμηνείες με τη γεμάτη ευαισθησία «χατζιδακική» φωνή.
- Ένα ρολόι στο καπηλειό
- Ο ηθοποιός
- Παίδες
*************
Ιούνιος 2014. Ο Μάνος Χατζιδάκις «απουσιάζει» από τον πολιτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό μας βίο εδώ και 20 χρόνια (!) και είναι μια απώλεια που δεν θα «ξεπεράσουμε» ποτέ. Παραμένει όμως παρών στη συνείδησή μας, στη σκέψη μας, στη μουσική μας μέσα από τα τραγούδια του, τη μουσική του, τα βιβλία του, τις συνεντεύξεις του, τα άρθρα του, την ποίησή του, η οποία ενίοτε είναι αφιερωμένη σε οικουμενικούς Έλληνες ποιητές[55]:
Στον Οδυσσέα Ελύτη
Ό,τι χάραζε σε στίχους τάπαιρνε
η θάλασσα πούχε στα χέρια του.
Ό,τι ζωγράφιζαν τα χείλη του
τάσβηνε ο ουρανός πούχε στα μάτια του
κι έτσι δεν μπόρεσε να δει αν έπρεπε
να παραμείνει Αττικός ή Αιγαιοπελαγίτης.
Στον Γιώργο Σεφέρη
Από τη Μικρασία μετά την καταστροφή,
ένας αστός ξεκίνησε με μια βαλίτσα
αναμνήσεων στο χέρι, γύρισε χώρες μακρινές
και πολιτείες άγνωστες, μάζεψε ακριβό υλικό
και συνταγές, μέτρα, ρυθμούς και χρώματα
και τέλος γύρισε στη χώρα του, έχτισε με τα χέρια του
σπίτι σημερινό κι ελληνικό, εμπήκε μέσα, κλείδωσε
και από τότε πια κανείς δεν τον συνάντησε στην αγορά.
Στον Νίκο Γκάτσο
Η γη καθώς τον γέννησε,
τον στόλισε πράσινα φύλλα της ιτιάς,
του έλατου και της ελιάς.
Μα η σκέψη του τον βύθισε
στης πολιτείας την άσφαλτο
κ’ έγινε πέτρα αρχαϊκή
στη μνήμη των εφήβων.
Τίνα Βαρουχάκη
varouchaki@gmail.com
Ιούνιος 2014
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
[1] Ποίημα του Μ.Χ. με τίτλο: «ερωτικό» από τον δίσκο «παιδί της γης» (1977) σε μουσική Νότη Μαυρουδή. Πηγή: περιοδικό «ποιείν» http://www.poiein.gr/archives/741/index.html
[2] Ο αριθμός των ποιημάτων σε ποίηση Μάνου Χατζιδάκι είναι 88 στο Δραγουμάνος Π., «Κατάλογος Ελληνικής Δισκογραφίας», 1950-2010, βιβλίο και cdrom.
[3] Σε άλλες πηγές του διαδικτύου ο αριθμός των ποιημάτων που αποδίδονται στον Μ.Χ. είναι λίγο μεγαλύτερος από 88. Ωστόσο, προς αποφυγή λαθών δεν διακινδυνεύσαμε να αποδώσουμε στίχους τραγουδιών στον ΜΧ
[4] Π. Δραγουμάνος, κατάλογος, ό.π.
[5] Πηγή των πληροφοριών αρίθμησης έργων, όπου υπάρχουν, αποτελούν τα εξώφυλλα των δίσκων
[6] Σε υποσημειώσεις παραθέτουμε σε ποιους ακόμη δίσκους υπάρχει το ίδιο τραγούδι σύμφωνα με τον Κατάλογο Ελληνικής Δισκογραφίας του Πέτρου Δραγουμάνου (1950-2010) cd-rom
[7] Περιλαμβάνεται και στους δίσκους «Το ρεσιτάλ» (1990), «Συνθέσεις Μουσικής Δωματίου» (1996) “Ο κύκλος του CNS,” /“Καπετάν Μιχάλης,”/ “Γειτονιές του Φεγγαριού”» (2009), “Δυο ναυτικά τραγούδια”/ “Ο κύκλος του CNS”/ “To καταραμένο φίδι”» (2009)
[8] Περιλαμβάνεται και στους δίσκους, ό.π.
[9] ό.π.
[10] ό.π.
[11] ό.π.
[12] Ο δίσκος κυκλοφόρησε το 1985, αλλά κατατάσσεται εδώ επειδή τα τραγούδια γράφτηκαν στις προηγούμενες δεκαετίες και όχι στη δεκαετία του ΄80
[13] Υπάρχει και στους δίσκους: «Το ΄62 του Μάνου Χατζιδάκι» (1983), «Μαρινέλλα: Μεγάλες Στιγμές» (1984), «1960-1990: τρείς δεκαετίες ελληνικό τραγούδι» (1995), «Ελληνικό τραγούδι: τα τρία Φεστιβάλ Τραγουδιού του ΕΙΡ 1959-61» (1999), «Μάνος Χατζιδάκις: Οι μεγάλες επιτυχίες» (2002), «Η άλλη όψη του Στέλιου» (Στ.Καζαντζίδης, 2006)
[14] Περιλαμβάνεται και στους δίσκους:«Μαγική πόλις» (2006), «Ο Πυρήνας» (Δ.Σαββόπουλος, 2007), «Ελένη και Σουζάνα Βουγιουκλή» (2009)
[15] Υπάρχει και στους δίσκους: «Ο Ελληνικός Κινηματογράφος και ο Μάνος Χατζιδάκις» (1985), «Το ελληνικό σινεμά τραγουδά για πάντα (1994), «Μη μου χαλάσει τ΄όνειρο» (2003) “Mad secret concerts” (2007)
[16] Περιλαμβάνεται και στους δίσκους: «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι» (1971), (1994), «Μάνος Χατζιδάκις για πάντα» (1972)
[17] Περιλαμβάνεται και στους δίσκους: «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι» (1961), “Nana Mouskouri” (1962), «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι» (1967) και (1994), «Ελληνικό Τραγούδι: τα τρία Φεστιβάλ Τραγουδιού του ΕΙΡ, 1959-60-61» (1999)
[18] Από το εξώφυλλο του δίσκου Μάνος Χατζιδάκις «Ποτέ την Κυριακή» lyra, 1960
[19] Πηγή: http://www.discogs.com/artist/505454-Manos-Hadjidakis
[20] To ίδιο τραγούδι περιλαμβάνεται και στους δίσκους: «Η Νανά Μούσχουρη στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού» (1984), «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι» (1994), «Τρείς Δεκαετίες Ελληνικού Τραγουδιού 1960-1990» (1995), “Nana Mouskouri: The Ultimate Collection” (2007)
[21] Το ίδιο τραγούδι περιλαμβάνεται στους δίσκους «Μάνος Χατζιδάκις: πρώτη εκτέλεση» (1985), «Αρλέτα:12+1 τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι» (1969), «Η Αλεξάνδρα τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι και Β Τσιτσάνη» (1983), «Το ΄62 του Μάνου Χατζιδάκι» (1983), «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι» (1994), «Μάνος Χατζιδάκις: οι μεγαλύτερες επιτυχίες του» (2002), «Μαρινέλα-Γ.Νταλάρας, Μαζί» (2003), «Η άλλη όψη του Στέλιου» (2006)
[22] Το ίδιο τραγούδι υπάρχει και στους δίσκους: “Un Soir A Athens” (συγκρότ.Trio Attico, 1962), “Mes Plus Belles Chansons Grecques” (Γαλλία,1964), «Melina Merkouri” (Γερμανία,1972), «Μάνος Χατζιδάκις για πάντα» (1972), «Greece is gold” (1973), “Melina Merkouri” (1974), “The Fremis” (1976), «Μάνος Χατζιδάκις: 30 σπάνιες ερμηνείες 1955-65» (1983), «Πάμε μια βόλτα στο Φεγγάρι»(1984), «Μελίνα» (1989), «Μελίνα για πάντα» (1990), “Master Serie” (Μελίνα Μερκούρη 1994), «Μελίνα»(1994), «Το ελληνικό σινεμά τραγουδά για πάντα» (1994), «Η Νανά Μούσχουρη Τραγουδά Χατζιδάκι» (1994), «Μελίνα του Μάνου» (2004), «Πόλυ Πάνου: 14 μεγάλα τραγούδια» (2006), “The very best of Melina Mercouri” (2007), «Πόλυ Πάνου, από τις 78 στροφές» (2007), «Μελίνα» (2009)
[23] Το ίδιο τραγούδι περιλαμβάνεται και στους δίσκους:«Η Ν. Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι» (1967) και (1994), «Αρλέτα:12+1 τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι» (1969), «Το ΄62 του Μάνου Χατζιδάκι» (1983), «Η Χάρις Αλεξίου σε απρόβλεπτα τραγούδια» (1987), «Τάνια Τσανακλίδου: το μαγικό κουτί» (1998)
[24] Το ίδιο τραγούδι υπάρχει και στους δίσκους: “Mes Plus Belles Chansons Grecques” (Nανά Μούσχουρη, (1964), “The Athenians” (Αγγλία, 1966), «Η Ν Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι» (1967) και (1994), «Η Ν. Μούσχουρη στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού» (1984), «Μ.Χατζιδάκις 30 σπάνιες ερμηνείες 1955-65» (1984), «Ελληνικό τραγούδι: τα τρία Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού του ΕΙΡ 1959-61» (1999)
[25] To ίδιο τραγούδι υπάρχει και στους δίσκους: “Mes Plus Belles Chansons Grecques” (Nανά Μούσχουρη, 1964), «Νανά Μούσχουρη» (1967) και (1994)
[26] To ίδιο τραγούδι υπάρχει και στους δίσκους «Nana Mouscouri, Mes Plus Belles Chansons Grecques” (1964), «Η Νανά Μούσχουρη Τραγουδά Χατζιδάκι» (1967) και (1994), «Τώνης Μαρούδας, 30 χρόνια ν2» (1976), «Το ΄62 του Μάνου Χατζιδάκι» (1976), «Ν. Μούσχουρη Ωδείο Ηρώδου Αττικού» (1984), «Ο Ελληνικός Κινηματογράφος και ο Μάνος Χατζιδάκις» (1985), «Το ελληνικό σινεμά τραγουδά για πάντα» (1994), «Τα τρία φεστιβάλ ελληνικού τραγουδιού του ΕΙΡ» (1999), «Πάω να πω στο σύννεφο» (Σ Γιαννάτου, 2002), «Δρόμοι Παράλληλοι» (Ελ Αρβανιτάκη, 2005)
[27] Υπάρχει και στους δίσκους «Νανά Μούσχουρη» (1967), «Η Αλεξάνδρα στα Λαϊκά του Μάνου Χατζιδάκι» (1980), «Ο Ελληνικός Κινηματογράφος και ο Μάνος Χατζιδάκις» (1985), «Μελίνα» (1994), «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι» (1994), «Μελίνα του Μάνου» (2004), “The Very Best of Melina Merkouri”(2007), «Μελίνα» (2009).
[28] Περιλαμβάνεται και στους δίσκους: «Μάνος Χατζιδάκις: πρώτη εκτέλεση» (1965), «Μαρινέλλα» (1971) και 1994 «Το ΄62 του Μάνου Χατζιδάκι» (Λ. Πλάτωνος, Σ Γιαννάτου, 1983), «Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι» (1984), «Agnes Baltsa: Songs my country taught me» (1986), «Χρυσή Δισκοθήκη» (1961), «Φίλιππος Σοφιανός, Ιδιωτική Συλλογή» (1998), «Μανώλης Μητσιάς:τα μεγάλα τραγούδια» (2002), «Ζωή Φυτούση: τραγούδια για τον κινηματογράφο και το θέατρο» (2006)
[29] Περιλαμβάνεται και στους δίσκους: «Μάνος Χατζιδάκις: πρώτη εκτέλεση» (1965), «Η Αλεξάνδρα στα λαϊκά του Μάνου» (1980), «Το ΄62 του Μάνου Χατζιδάκι» (1983), «Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι» (1984), «Το τραγουδι γυμνό» (συλλογή 1992), «Μεγάλοι συνθέτες: Μάνος Χατζιδάκις» (1994), «Πάω να πω στο σύννεφο» (2002), «Ζωή Φυτούση, τραγούδια από τον κινηματογράφο και το θέατρο» (2006)
[30] Περιλαμβάνεται και στους δίσκους: «Μάνος Χατζιδάκις:30 σπάνιες ερμηνείες 1955-1965 Ν2», «1960-1990:τρείς δεκαετίες ελληνικού τραγουδιού» (1995), (Η Φλέρυ Νταντωνάκη στα Λειτουργικά του Μάνου Χατζιδάκι» (1991)
[31] Περιλαμβάνεται και στους δίσκους: “Nana Mouscouri” Γαλλία, 1962, “The Athenians” (Αγγλία, 1966), «Νανά Μούσχουρη» (1967), «Ο Ελληνικός Κινηματογράφος και ο Μάνος Χατζιδάκις» (1985), «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι» (1994),«Ελληνικό Τραγούδι:Tα τρία φεστιβάλ τραγουδιού του ΕΙΡ, 1959,60-61» (1999)
[32] Το ίδιο τραγούδι περιλαμβάνεται και στους δίσκους «Μ.Χατζιδάκις: πρώτη εκτέλεση» (1965), «Recital ΄70» (1970), «Μαρινέλλα» (1971), «Μάνος Χατζιδάκις για πάντα» (1972), «Π.Κόκκινος» (1973), «Ν.Μούσχουρη Olympia X » (1973), «Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι» (1984), «Ν.Μούσχουρη, Θέατρο Ηρώδου Αττικού» (1984), «Μαρινέλλα: μεγάλες στιγμές» (1984), “Agnes Baltsa: Songs my country taught me” (1986), «Μαρινέλλα» (1994), «Μ Χατζιδάκις Μεγάλοι Συνθέτες» (1994), «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι» (1994)
[33] Το ίδιο τραγούδι υπάρχει και στους δίσκους «Γιώργος Μαρίνος, Πορτραίτο» (1980) και «Mario and Friends” (Μάριος Φραγκούλης, 2008)
[34] Περιλαμβάνεται ακόμη στους δίσκους: “Gioconda΄s Smile” (1996), «Δήμητρα Γαλάνη: Χορός με τη σκιά μου» (1998)
[35] Το ίδιο τραγούδι υπάρχει και στους δίσκους: “The Athenians” (Αγγλία,1966), “Al Olympia” (1968), «Πόπη Αστεριάδη: σκληρό μου αγόρι» (1969), «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι» (1971 και 1994), “Olympia X3” (1974), «Βίκυ τα ωραιότερα τραγούδια μου» (1978), «Ν Μούσχουρη: Ωδείο Ηρώδου του Αττικού» (1984), «Ο Ελληνικός Κινηματογράφος και ο ΜΧ» (1985), «Μελίνα Μποτέλη: στων κεριών το φως» (2000), «Χρυσή δισκοθήκη» (1955)
[36] Το ίδιο τραγούδι περιλαμβάνεται και στους δίσκους: “Nana Mouskouri, Chants De Mon Pays” (1967), “Νανά Μούσχουρη Al Olympia” (1968), «Ο μύθος/κάθε τρελό παιδί» (1970), «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι» (1971), «Μίμης Πλέσσας, Ξανθίππη Καραθανάση» (1972), «Νανά Μούσχουρη, Olympia X3» (1974), «Οι γειτονιές του Φεγγαριού/Χωρίον ο Πόθος» (1977), «Ωδείο Ηρώδου Αττικού» (1984), «Μεγάλες στιγμές» (1984), «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι» (1994), «Πάω να πω στο σύννεφο» (2002), «Οι ανάσες των λύκων» (2005), «Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδά Μάνο Χατζιδάκι» (2006), «Ο κύκλος του CNS/Καπετάν Μιχάλης/Οι γειτονιές του Φεγγαριού» (2009), «Η εποχή της αγάπης» (2009)
[37] Περιλαμβάνεται και στους δίσκους «Μάνος Χατζιδάκις:30 σπάνιες ερμηνείες 1955-1965 Ν2» (1984), «Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι» (1984), «Μεγάλοι συνθέτες: Mάνος Χατζιδάκις» (1994), «Μάνος Χατζιδάκις: οι μεγαλύτερες επιτυχίες του» (2000), «Μάνος Χατζιδάκις: οι μεγαλύτερες επιτυχίες του» (2002), «Μαγική Πόλις» (2006)
[38] Το τραγούδι περιλαμβάνεται και στους δίσκους «12+1 τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι» (Αρλέτα, 1969), «Κλειώ Δενάρδου ΄73» (1973), «Ο Ελληνικός Κινηματογράφος και ο Μάνος Χατζιδάκις» (1985), «Μανταλένα 1960» (1990), «Αλίκη 1958-1978» (1999)
[39] To ίδιο τραγούδι περιλαμβάνεται στους δίσκους: «Η Νάνα Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι» (1971 και 1994), «Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδά Χατζιδάκι» (2006)
[40] Το ίδιο τραγούδι περιλαμβάνεται στους δίσκους:«Ο μύθος/κάθε τρελό παιδί» (1970), «Τέρης Χρυσός Ν2» (1971), «Μαρινέλλα» (1971), «Μάνος Χατζιδάκις για πάντα» (1972), «Olympia X3» (1973), «14 χρυσές επιτυχίες» (Δήμητρα Γαλάνη 1978), «Αξέχαστες επιτυχίες» (Δ.Γαλάνη 1982), «Ν. Μούσχουρη, Ωδείο Ηρώδου του Αττικού» (1984), «Μ.Χατζιδάκις: 30 σπάνιες ερμηνείες 1955-1965» (1984), «Μαρινέλα Μεγάλες Στιγμές» (1984), «Δ.Γαλάνη Mega σουξέ» (1990), «Μαρινέλλα» (1994), «Μεγάλοι συνθέτες: Μάνος Χατζιδάκις» (1994), «Η Νανά Μούσχουρη τραγουδά Χατζιδάκι» (1994), «Μύθοι γυναικών» (Μαρία Φαραντούρη και Λυδία Κονιόρδου 2008)
[41] Το ίδιο τραγούδι περιλαμβάνεται και στους δίσκους «Μαργαρίτα Ζορμπαλά, Το μεθυσμένο κορίτσι» (1980), «Μάριος Φραγκούλης, Η εποχή της αγάπης» (2009).
[42] Ό δίσκος κυκλοφόρησε το 1987, αλλά δεν τον κατατάσσουμε στη δεκαετία του ΄80 επειδή αφορά έργα της περιόδου 1959-1975
[43] Το ίδιο τραγούδι περιλαμβάνεται ακόμη στους δίσκους «Νότης Μαυρουδής: Live at the Odeon of Herod Atticus» (2004) και «Μια νύχτα στους αιώνες» (Αν Μουτσάτσου, 2008).
[44] Ό.π.
[45] Περιλαμβάνεται και στο δίσκο «Μεγάλος Ερωτικός/Χορίον ο Πόθος» (2008)
[46] Το ίδιο τραγούδι υπάρχει και στο δίσκο «Μεγάλος Ερωτικός/Χωρίον ο Πόθος»
[47] Το τραγούδι περιλαμβάνεται ακόμη στο δίσκο «Η Φλέρυ Νταντωνάκη στα Λειτουργικά» (1991) και «Μύθοι γυναικών» (2008)
[48] Περιλαμβάνεται και στο δίσκο «Μύθοι γυναικών» 2008
[49] Το ίδιο τραγούδι υπάρχει και στους δίσκους «Ο Ελληνικός Κινηματογράφος και ο Μάνος Χατζιδάκις» (1985), «Να μείνουν μόνο τα τραγούδια» (1999), «Μάριος Φραγκούλης Φεγγάρι Ερωτευμένο, live στην Ιερά Οδό» (1999), «Μαγική Πόλις» (2006).
[50] Το ίδιο τραγούδι περιλαμβάνεται και στο δίσκο «4 τραγούδια απ΄τη Ρωμαϊκή Αγορά» (1986) και στον δίσκο «Ο Μάνος Χατζιδάκις στη Ρωμαϊκή Αγορά», 35 Τραγούδια (1947-1985)" (1986)
[51] Τα τραγούδια «πορνογραφία» και «το τραγούδι της Μπλανς Επιφανι» τους στίχους έχει γράψει ο Μάνος Χατζιδάκις σε συνεργασία με τον Άρη Δαβαράκη
[52] Το ίδιο τραγούδι περιλαμβάνεται και σε συλλογές δίσκων που δεν είναι του Μάνου Χατζιδάκι: «Η Αλεξίου σε απρόβλεπτα τραγούδι» (1987), «Εικόνες» (Ν Βενετσάνου, 1994) ,«Τα παραμύθια μιας φωνής» (Αλ Πρωτοψάλτη, 2003), «Μύθοι γυναικών» (Μ Φαραντούρη, Λ. Κονιόρδου, 2008)
[53] Περιλαμβάνεται ακόμη και στο δίσκο: «Τζένη Καρέζη: Τα κινηματογραφικά» (2005)
[54] Στο video λανθασμένα αποδίδονται οι στίχοι στον Αρη Δαβαράκη, αλλά το παραθέτουμε επειδή είναι από σπάνια ζωντανή ηχογράφηση υπό τη διεύθυνση του Μ.Χ. Για του λόγου το αληθές: http://www.hadjidakis.gr/diskography/album_details.asp?AlbumID=87
[55] Από τον δίσκο «παιδί της γης» (1977) σε μουσική Νότη Μαυρουδή. Πηγή: περιοδικό «ποιείν» http://www.poiein.gr/archives/741/index.html
