[μουσικές αναφορές] EL GRECO (Η ταινία του Γιάννη Σμαραγδή )
(της Έφης Αγραφιώτη)

ΣΚΟΡΠΙΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ
Θαύμαζα και θαυμάζω το Γιάννη Σμαραγδή κυρίως για την καλλιτεχνική και γενικότερα πνευματική του φύση αλλά και γιατί «βλέπει» και ενεργοποιεί στον κινηματογράφο του το όλον των τεχνών, αρχής γενομένης από τις παλιές ταινίες του και καταλήγοντας στον Ελ Γκρέκο, που έκανε αθηναϊκή πρεμιέρα στις 15 Οκτωβρίου στο Παλλάς. Την ίδια μέρα εγκαινιάστηκε και η σύντομη σε διάρκεια έκθεση "Στιγμές από την ταινία El Greco", στον Πολυχώρο του Συντάγματος. Στην όμορφη αυτή έκθεση που θα ωφελήσει υποθέτω τους χιλιάδες περαστικούς ταξιδιώτες του Μετρό που θάχουν ευκαιρία για μια στάση με διαφορετικό του συνήθους περιεχόμενο, εκτίθενται κοστούμια και αντίγραφα έργων του El Greco, που χρησιμοποιήθηκαν στα γυρίσματα της ταινίας (τα οποία έχουν επιμεληθεί οι ζωγράφοι Σάββας Γεωργιάδης, Νίκος Μόσχος και Στέλιος Πετρουλάκης), καθώς και αντικείμενα από την ταινία. Η επιλογή του Γκρέκο ως θέματος  από μόνη της αντιλαμβανόμστε όλοι πόσο πρόσθεσε λειτουργικά και άλλα προβλήματα, λόγω και της ελληνικής μας κινηματογραφικής ανέχειας, παρ όλο που αυτή τη φορά οι συμπαραστάτες χορηγοί δεν ήταν λίγοι. Ο ηρακλειώτης σκηνοθέτης πάτησε μα πείσμα στα αδιέξοδα και μετά από δέκα χρόνια συστηματικής άοκνης εργασίας έφτασε στο τέλος, κι «αφού έφτασα να ολοκληρώσω τον Γκρέκο είμαι ένας ευτυχισμένος άνθρωπος», όπως δήλωσε.
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (1541-1614) που οι άνθρωποι απανταχού της γης γνωρίζουν με το ιταλικό του προσωνύμιο είναι ριζωμένος στη μνήμη του Έλληνα, όσο λίγοι παγκόσμιοι έλληνες. Ο μύθος, η εποχή, η θρησκευτικότητα, το κάλλος, η ελληνοκεντρική μας αδυναμία; Μπορεί όλα μαζί κι άλλα τόσα. Σημασία έχει ότι σπάνια θα βρεθούμε μπροστά σε έλληνα που δεν γνωρίζει τίποτε για τον ζωγράφο, αρχιτέκτονα και γλύπτη από τον Χάνδακα, που χαρακτήρισε τόσο ουσιαστικά την ισπανική Αναγέννηση. Ο Γκρέκο πήρε γεύση από δύο κουλτούρες σαν παιδάκι –Κρητική και Ενετική. Εκπαιδεύτηκε αρχικά ως αγιογράφος στην Κρήτη, έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μακριά από την πατρίδα του.  Στην Ιταλία επηρεάστηκε από τους μεγαλύτερους δασκάλους της ιταλικής τέχνης, τον Τιντορέτο, τον Τιτσιάνο, του οποίου υπήρξε μαθητής και το 1577 εγκαταστάθηκε στο Τολέδο, όπου έζησε μέχρι το τέλος, ζωγραφίζοντας ορισμένα από τα πιο γνωστά έργα του. Η Προσκύνηση των Ποιμένων, έργο που προόρισε να τοποθετηθεί στον ίδιο τον τάφο του, είναι το τελευταίο αριστούργημά του.

Θέμα και παραλλαγές
Η τεχνοτροπία του Γκρέκο είναι έκφραση του μανιερισμού που διαμορφώθηκε στο δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώνα. Παράλληλα ο ζωγράφος χαρακτηρίζεται κι από την αγωνία του να υποστηρίξει μια προσωπική πρωτοτυπία, ιδιότητα που σε μια αυστηρή εποχή δεν ήταν καθόλου εύκολο να βρει υπερασπιστές. Ο μανιερισμός ξεπεράστηκε νωρίς κι έδωσε γρήγορα τη θέση του σε άλλα, ισχυρότερα στο χρόνο καλλιτεχνικά ρεύματα, που είχαν ως αποτέλεσμα να αγνοηθεί για αιώνες το έργο (και) του Γκρέκο. Στη διάρκεια του εικοστού αιώνα, αναγνωρίστηκε ως πρόδρομος της μοντέρνας τέχνης που αξιοποίησε ισόρροπα αισθητικές της Ανατολικής και της Δυτικής παράδοσης. Το έργο του επανεκτιμήθηκε και διατηρεί δεσπόζουσα θέση ανάμεσα στους μείζονες ζωγράφους του διαχρονικού πολιτισμού μας.
Ο Θεοτοκόπουλος διήνυσε μια πολυκύμαντη μακρά διαδρομή, μοιρασμένη ανάμεσα στα βιώματα της τέχνης και της ζωής. Η προσήλωση στις (μοναδικές στη δυτική τέχνη) πνευματικές μορφές, η δυναμική του στάση ενάντια στο κατεστημένο, η υποστήριξη του στον αγώνα των Κρητικών κατά των Βενετών, οι αλλεπάλληλες και συναρτημένες με τις μοιραίες διαπροσωπικές του σχέσεις μετακινήσεις του, η σύγκρουση με την Ιερά Εξέταση είναι λίγα από τα στοιχεία της βιογραφίας και της δράσης μιας πολυδιάστατης πολυσήμαντης προσωπικότητας, που έζησε με τρόπο ασυμβίβαστο και που όλα αυτά ενέπνευσαν τον Σμαραγδή αλλά και τον λογοτέχνη Δημήτρη Σιατόπουλο προηγουμένως, στο βιβλίο του οποίου στηρίχτηκε η ταινία ως προς το σενάριο. Στο βραβευμένο με κρατικό βραβείο βιβλίο, «Ελ Γκρέκο: ο ζωγράφος του Θεού»  ο συγγραφέας παρακολουθεί τον Γκρέκο στη διαδρομή από την γενέτειρά του μέχρι τα σαράντα του χρόνια, να αναζητά με πάθος την προσωπική και καλλιτεχνική ελευθερία, συμφιλιώνοντας την κρητική καταγωγή με την αποκάλυψη και την πρόοδο της μεγάλης του τέχνης στην Ιταλία κυρίως, όπου του παρουσιάζονται και του εξηγούνται τα μυστικά της αποτύπωσης και του χρώματος, στο εργαστήρι του Τιτσιάνο.

      
Από τους βασικούς συνεργάτες του Γ. Σμαραγδή στην ταινία για τον Θεοτοκόπουλο ήταν ασφαλώς ο Βαγγέλης Παπαθανασίου, που έντυσε δωρικά, καταλυτικά, υπογράφοντας το απόλυτο μέτρο στο φιλμ, διαφεύγοντας αυτή τη φορά από τις αμήχανες στομφώδεις υπερβολές και την αυτοσχεδιαστική έμπνευση που τον διακατείχε στην μουσική που συνέθεσε για την έκθεση - φόρο τιμής τον Γκρέκο, της Εθνικής Πινακοθήκης πριν επτά χρόνια, για την οποία θα πούμε ακόμα μερικά λόγια πιο κάτω.

Μια ακόμα παραλλαγή στο ίδιο θέμα
Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης παράλληλα με την προβολή της ταινίας παρουσιάζει την έκθεση Ο Γκρέκο και το εργαστήριο του. Περιλαμβάνει έργα του Θεοτοκόπουλου  και μαθητών ή μιμητών του. Συνολικά έφτασαν στην Αθήνα58 πίνακες προερχόμενοι από μεγάλα μουσεία της Ισπανίας, των ΗΠΑ, της Ουγγαρίας και της Ελβετίας. Δέκα από τους πίνακες αυτούς ανήκουν στον Θεοτοκόπουλο. Σκοπός της έκθεσης είναι να δείξει την επιρροή του στη τέχνη της εποχής εκείνης αλλά και τη δυσκολία εξακρίβωσης της αυθεντικότητας των έργων του. Μαζί με τις δημιουργίες του Γκρέκο ο θεατής θα δει έργα των μαθητών του, του γιου του Χόρχε Μανουέλ Θεοτοκόπουλι (1578-1631), του Λουις Τριστάν (περίπου 1585-1624) και άλλων. Να λοιπόν μια άλλη εξ ίσου σημαντική παράπλευρη δραστηριότητα που προεκλήθη με αφορμή μια κινηματογραφική ταινία!


Γιάννης Σμαραγδής

Παίρνοντας αφορμή από την νέα αυτή δημιουργική στιγμή γύρω από τη μορφή του Γκρέκο, θυμάμαι το ενδιαφέρον του κοινού για το αφιέρωμα της Εθνικής μας Πινακοθήκης (2000) στο έργο του μεγάλου ζωγράφου. Αιώνες μετά την αναχώρηση του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου από την Κρήτη η επιστροφή στην πατρίδα έμελλε να γίνει μέσα από μια έκθεση – αφιέρωμα της Πινακοθήκης μας. Περισσότεροι από 500.000 επισκέπτες συνωστίστηκαν επί τρεις μήνες, όσο διήρκεσε η έκθεση Ταυτότητα και Μεταμόρφωση στην Εθνική Πινακοθήκη, μπροστά από την Αγία Οικογένεια, την Πεντηκοστή ή την Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκαλύψεως. Οι αισθήσεις ένιωσαν το μεγαλείο της τέχνης, ο νους γέμισε σχήματα και χρώματα. Οι επισκέπτες έστεκαν υπό βροχήν για να μπουν στην Πινακοθήκη κι όταν πια έμπαιναν, θαύμαζαν άφωνοι, κλέβοντας από την ιστορία της τέχνης την ομορφιά της ειλικρινούς δημιουργίας. Μια πραγματική αξέχαστη εκπαιδευτική εμπειρία περί τα εικαστικά για πολλές χιλιάδες νέους! Θυμάμαι ότι δεν είχα ξαναδεί σε έκθεση τόσα μικρά, πολύ μικρά παιδιά με τους γονείς τους!
Ο Γκρέκο μίλησε στους Ελληνες όχι μόνον με την κατάθεση της ατέλειωτης δυνατής έμπνευσης και της πνευματικότητας αλλά και γιατί παρέμεινε Έλληνας, έφερε μέχρι το τέλος περήφανα, αδιαπραγμάτευτα το όνομά του.

 

Αναρωτιέμαι λοιπόν πόσοι από τους θεατές της Πινακοθήκης του 2000 θα σπεύσουμε να δούμε την ποιητική ταινία του Γιάννη Σμαραγδή, για να συγκινηθούμε από μια «άλλη» έκφραση τέχνης, που όταν πηγάζει από την αλήθεια της ψυχής -και ο σημερινός κινηματογράφος δεν το κάνει πολύ συχνά- από... έβδομη καθίσταται πρώτη.

Έφη Αγραφιώτη
effie@tar.gr
(15/10/2007)