ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ [7 Ιουλίου 1908 – 28 Απριλίου 2005] (Της Έφης Αγραφιώτη)

Οδυσσέας Δημητριάδης
Βατούμ, 7 Ιουλίου 1908 – Τιφλίδα, 28 Απριλίου 2005

 

Διακεκριμένος παγκοσμίως αρχιμουσικός της ελληνικής διασποράς, ο Οδυσσέας Δημητριάδης ήταν γιος Πόντιων γονέων. Ο επιχειρηματίας πατέρας του Αχιλλέας, καταγόταν από την Τραπεζούντα, η μητέρα του Καλλιόπη το γένος Εφραιμίδη φρόντιζε την στενή και ευρύτερη οικογένεια.
Σπούδασε στο Ωδείο της Τιφλίδας (με δάσκαλο, μεταξύ άλλων, τον έλληνα στην καταγωγή συνθέτη Αριστοτέλη Κουντούρωφ) και συνέχισε ολοκληρώνοντας ανώτερες σπουδές διεύθυνσης ορχήστρας στο Ωδείο του Λένινγκραντ. Στα πρώτα του επαγγελματικά βήματα  συνεργάστηκε με το ελληνικό θεατρικό θίασο του Θόδωρου Κανονίδη στο Σουχούμι (1932-1936). Συνέθεσε μουσική για τα έργα «Πρόσφυγες στην Ελλάδα» και «Η χαρά». Ο νεαρός τότε Δημητριάδης επιχείρησε για τις παραστάσεις μια προσαρμογή λαϊκών τραγουδιών και μοτίβων της περιοχής, στο ύφος με το οποίο το θεατρικό κείμενο εξιστορεί τα πάθη και τις αγωνίες των Πόντιων.

Το 1934 γνώρισε τον Δημήτρη Μητρόπουλο, που βρισκόταν στο Λένινγκραντ για σειρά συναυλιών. Η συνάντησή τους υπήρξε καταλυτική για τον Δημητριάδη, που αποφάσισε να παραμείνει και να σταδιοδρομήσει στη Σοβιετική Ένωση, επηρεασμένος από τις συμβουλές του. Μου έλεγε ότι τότε έβλεπε στο πόντιουμ τον Δημήτρη Μητρόπουλο, σαν να βλέπει το θεό! σε όλες τις πρόβες και στις συναυλίες ήταν εκεί, ακίνητος, εντυπωσιασμένος.
Η διήγηση: Το 1934 ήρθε στο Λένινγκραντ ο καλύτερος τότε βιολονίστας στον κόσμο, ο Γιάσα Χάιφετς, που ήταν για χρόνια μαθητής στο Ωδείο της Αγίας Πετρούπολης, στην τάξη του Λέοπολντ Άουερ, αλλά μετά την Επανάσταση έφυγε στο εξωτερικό. Επέστρεψε στο Λένινγκραντ μεγάλος και πρώτος, το 1934. Θέλησε να δει και να μιλήσει στους φοιτητές τότε.  Όταν έμαθε ότι εγώ ο Δημητριάδης ήμουν Έλληνας, με ρώτησε αν ήξερα τον Δημήτρη Μητρόπουλο και υπογράμμισε ότι ο Μητρόπουλος ήταν ήδη ένας από τους πρώτους αρχιμουσικούς στον κόσμο. Τον Απρίλιο του 1934, ο Δημήτρης Μητρόπουλος -τύχης δοκούσης- βρισκόταν στο Λένινγκραντ.
Ο Δημητριάδης δήλωνε ότι όλα όσα αφορούσαν τον Μητρόπουλο τον ενδιέφεραν πάντοτε. Έμεινε για πάντα θαυμαστής της ιδιοφυίας του ως συνθέτη, πιανίστα και μαέστρου. Έκπληκτη τον άκουσα να μου λέει ότι ο Προκόφιεφ του είχε πει ότι ο Μητρόπουλος υπήρξε ο καλύτερος ερμηνευτής του τρίτου του κοντσέρτου για πιάνο.
Ο Μητρόπουλος, σε μια σχετική συζήτηση σε πρόβα, τότε στο Λένιγκραντ, είπε στον Δημητριάδη να μην εγκατασταθεί ποτέ στην Ελλάδα. «Δεν θα βρίσκεις δουλειά εκεί, δεν θα μπορείς να κάνεις τίποτε». Δεν είχε και άδικο, έλεγε ο Δημητριάδης... αλλά εγώ το ονειρευόμουν. Τον άκουσα ευτυχώς τότε, αλλά ζούσα για να γυρίσω. Γύρισα, σαν μετανάστης σε μια "άγνωστη" χώρα, στα 87 μου χρόνια...
Τα ίδια πάνω κάτω ανέφερε και στην ομιλία του σε εκδήλωση για τον Δ. Μητρόπουλο, την Τρίτη, 26 Νοεμβρίου 1996 στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου της Αθήνας.

 

Συμφωνική ορχήστρα της Τιφλίδας - Διευθ. ο Οδυσσέας Δημητριάδης

 

Μεταξύ 1937 και 1965, ο Δημητριάδης διετέλεσε αρχιμουσικός και διευθυντής της Όπερας και του Μπαλέτου της Τιφλίδας, ενώ για κάποια χρόνια (1947-1952) ήταν παράλληλα και αρχιμουσικός και της Κρατικής Συμφωνικής Ορχήστρας της Γεωργίας. Τα χρόνια 1965 - 1973 διατέλεσε αρχιμουσικός της Ορχήστρας του Θεάτρου Μπολσόι στη Μόσχα και διηύθυνε μεγάλες ορχήστρες εκτός Σοβιετικής Ένωσης. Το 1980 διορίσθηκε επίσημος αρχιμουσικός των Ολυμπιακών Αγώνων της Μόσχας. Στην τελετή έναρξης διηύθυνε τον «Ολυμπιακό Ύμνο» του Σπύρου Σαμάρα, σε δική του διασκευή.

Το 1959 έρχεται, μετά από δεκαετίες, στην Ελλάδα ως αντιπρόεδρος του Ελληνοσοβιετικού συνδέσμου φιλίας. Μέσα του επιθυμεί να βρεθεί τρόπος για να παραμείνει εδώ. «Είχα φτιάξει μια ολόκληρη ζωή στο μυαλό και στη φαντασία, για να ζήσω εδώ…»
Οι συνθήκες τον αποτρέπουν . Το 1964 με την βοήθεια του Θεόδωρου Κρίτα, έρχεται να διευθύνει την ΚΟΑ και τον Δεκέμβριο του 1965 διευθύνει την Συμφωνική ορχήστρα Βόρειας Ελλάδας. Το 1994 αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Αθήνα, ακούμπησε το όνειρο μιας ζωής στο δυαράκι του στην οδό Μηθύμνης και συχνά, ευτυχισμένος, ανέβαινε στο πόντιουμ. Ταξίδευε συχνά πίσω στο Τμπίλιζι (Τιφλίδα) για να δει τα παιδιά του και να διευθύνει. Η μουσική οικογένεια εκεί δεν το ξέχασε ποτέ. Επέστρεφε με σφρίγος νέου ανθρώπου, να συνεχίσει και εδώ τη μουσική του εργασία.

 

Πέθανε πλήρης ημερών στην Τιφλίδα στις 28 Απριλίου 2005. Είχε επιστρέψει εκεί όταν πια ήταν αδύνατο να αυτοσυντηρηθεί εδώ. Ευελπιστούσε και προσπαθούσε να βρει τρόπο να φέρει εδώ τις οικογένειες των παιδιών του. Πικράθηκε πολύ αποδεχόμενος εν τέλει ότι ήταν αδύνατο να στηριχτεί επαγγελματικά η επιθυμητή εγκατάσταση τους εδώ. Θα πάω πίσω, μου έλεγε, ένα ζεστό φιλί και ένα αντίο να ακούσω όταν έρθει η στιγμή… έτσι δεν θα αναχωρήσω μόνος. Θα φύγω ευτυχισμένος όμως, μετά την τιμή που μου έκαναν στο Μέγαρο. (αναφερόταν στη βραδιά που η ΚΟΑ του αφιέρωσε, στις 9 Απριλίου 2002). 

Σε συγκλόνιζε να τον ακούς να μιλάει για την πίκρα του να βλέπει καταρρακωμένη την Τιφλίδα την πρώτη δεκαετία του 2000, τους ανθρώπους του να μην ελπίζουν ότι  ζήσουν όπως ζούσαν, με αξιοπρέπεια. Στενοχωριόταν πολύ και βούρκωνε που δεν πρόβλεψε όσα θα διέλυαν τη ζωή των παιδιών του και των παιδιών όλου του κόσμου εκεί. Η κόρη μου διδάσκει τη μουσική για μισθό που δεν τους φτάνει να ζήσουν φτωχικά ούτε για μια εβδομάδα. Ο γιος μου είναι χημικός και δουλεύει σε εργοστάσιο αλλά σχεδόν δεν πληρώνεται, έφτιαξε κι ένα φαρμακείο για μια παραπάνω ελπίδα, αλλά χωρίς χρήματα δεν πάει ο κόσμος στο φαρμακείο για φάρμακα. Η γυναίκα του βγήκε στη σύνταξη και παίρνει 9 δολάρια το μήνα… ναι το μήνα. Τα παιδιά αυτά σπούδαζαν μια ζωή. Τα εγγόνια μας τι ζωή θα κάνουν;

Εκδήλωση για τα 80 χρόνια του μαέστρου Οδυσσέα Δημητριάδη,
Τιφλίδα 1988

Όσοι είχαν παρακολουθήσει ή συμμετάσχει σε συναυλίες και παραστάσεις υπό τη διεύθυνσή του Οδυσσέα Δημητριάδη, αναφέρονταν στη μαγεία και την ένταση της εκφραστικής προσωπικότητάς του, τον ανατολίτικο αυθορμητισμό που εμφανιζόταν μαζί με την καθαρή σκέψη και την δημιουργική επιμονή. Ήταν μια στέρεα δομημένη προσωπικότητα.

Ο Οδυσσέας Δημητριάδης τίμησε εξ ίσου τρεις μουσικούς πολιτισμούς (τον ελληνικό, τον ρωσικό και τον γεωργιανό), έζησε διασχίζοντας μια μεγάλη, πολυσήμαντη και πολυκύμαντη εποχή 97ετών προσφέροντας για περισσότερα από εβδομήντα χρόνια τη ζωή του στον πολιτισμό, πάντα αγωνιζόμενος. Χαιρέτησε τη ζωή στο σπίτι του γιου του, στην Τιφλίδα, στις 28/4/2005, Μεγάλη Πέμπτη. Πέθανε μετά από λοίμωξη στους πνεύμονες. Ετάφη κοντά στο Θέατρο Όπερας και Μπαλέτου της γεωργιανής πρωτεύουσας.

 

 

Η Κρατική Ορχήστρα της Σοβιετικής Ένωσης, υπό τη διεύθυνση του Οδυσσέα Δημητριάδη πραγματοποίησε περιοδείες στις ΗΠΑ, τον Καναδά, το Μεξικό, την Ισπανία, τη Γαλλία, τη Ρουμανία, την Ουγγαρία, την Ελλάδα κ.α. Ήταν μαέστρος πολλών εξαιρετικών φιλαρμονικών και συμφωνικών ορχηστρών όπερας, ας αναφέρουμε τις: Κρατική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΣΣΔ, Ακαδημαϊκή Ορχήστρα της Φιλαρμονικής Μόσχας, Μεγάλη Συμφωνική Ορχήστρα του Ραδιοφώνου, Συμφωνική Ορχήστρα του θεάτρου Μπολσόι, διακεκριμένη ορχήστρα της Ρωσικής Ομοσπονδίας, Ακαδημαϊκή Συμφωνική Ορχήστρα της Φιλαρμονικής του Λένινγκραντ, Ορχήστρα της Κρατικής Όπερας της Βιέννης, ορχήστρες της Αθήνας, Θεσσαλονίκης, Βουδαπέστης, Βουκουρεστίου, Σόφιας, Βερολίνου, Πράγας, Μπουένος-Άιρες.

 
Tbilisi Symphony Orchestra, Odysseas Dimitriadis 

Στην Ελλάδα ανέβασε για πρώτη φορά  τον Ευγκένι Ονέγκιν του Τσαϊκόφσκι και τα Αρραβωνιάσματα στο μοναστήρι του Προκόφιεφ. Στα Αρραβωνιάσματα τραγούδησαν συγκλονιστικά ο Φραγκίσκος Βουτσίνος, η Κική Μορφωνιού και η Αλεξάνδρα Παπατζάκου, ο Ανδρέας Κουλουμπής και ο Μιχάλης Χελιώτης. Δεν ξεχνιούνται! Εδώ ο Δημητριάδης διηύθυνε και πασίγνωστα αλλά και λιγότερα γνωστά συμφωνικά έργα των Μπετόβεν, Μπερλιόζ, Σούμπερτ,  Μπραμς,  Τσαϊκόφσκι,  Προκόφιεφ, Σοστακόβιτς κ.ά.
 
Ανεκτίμητος είναι ο ρόλος του Δημητριάδη σε ότι αφορά την προβολή των έργων πολλών Ελλήνων συνθετών, να σημειώσουμε ότι θεωρούσε αυτονόητο να συμπεριλαμβάνονται ελληνικές συνθέσεις σχεδόν σε κάθε συναυλία. Υπεράσπισε ιδιαίτερα τα έργα των Μ. Καλομοίρη, Σπ. Σαμάρα, Μ. Παλάντιου, Αντ. Ευαγγελάτου, Μ. Θεοδωράκη, Αλ. Ξένου, Αριστ. Κουντούρωφ. Η όπερα «Το δακτυλίδι της μάνας» του Μ. Καλομοίρη βρήκε τον ιδανικό της μέντορα, οι «Παραλλαγές και φούγκα σε ελληνικό θέμα» του Α. Ευαγγελάτου ερμηνεύτηκαν με τρόπο προτυπικό, ενώ ανέδειξε τις σουίτες «Καρναβάλι» και «Αντιγόνη» (από την μουσική μπαλέτου) του Μ. Θεοδωράκη. 
Ιδιαίτερα σημαντικός ήταν ο ρόλος του στο να επιτευχθεί το ανέβασμα της όπερας του Σπυρίδωνος Φιλίσκου Σαμάρα «Φλώρα Μιράμπιλις». Με βάση το σπαρτίτο που σώθηκε τυχαία (το πλήρες υλικό είχε καεί) δημιούργησε νέα παρτιτούρα της όπερας και με αυτό τον τρόπο συνέτεινε στο να διατηρηθεί το έργο στο ρεπερτόριο της ΕΛΣ. Οι πρωταγωνιστές στη θριαμβευτική και αξέχαστη παράσταση του 1979: Σκηνοθεσία: Γιώργος Μιχαηλίδης. Σκηνικά - Κοστούμια: Αντώνης Κυριακούλης. διεύθυνση Χορωδίας: Φανή Παλαμίδη και στους βασικούς ρόλους οι : Φραγκίσκος Βουτσίνος, Βαρβάρα Γκαβάκου, Ζάχος Τερζάκης, Ανδρέας Κουλουμπής.

 
Από την ιστοσελίδα του Ζάχου Τερζάκη

Το 1968-1970 ο Δημητριάδης οργανώνει συναυλίες στη Μόσχα, το Λένινγκραντ και το Κίεβο αφιερωμένα στον Μίκη Θεοδωράκη. Πραγματοποίησε επίσης λίγα χρόνια ενωρίτερα, το 1962, την πρώτη εκτέλεση του συμφωνικού ποιήματος «Ο Διγενής δεν πέθανε» του Α. Ξένου στην Μεγάλη  Αίθουσα Τελετών της Κρατικής Μουσικής Ακαδημίας της Μόσχας.

Αλέκος Ξένος και Οδυσσέας Δημητριάδης, Μόσχα 1962

Στην Ελλάδα, έλεγε, ήξεραν την αξία της μουσικής και ο Πλάτωνας ήξερε ότι με την μουσική ασκείσαι στο ωραίο. Αυτό κάνω, άσκηση. Αγάπησα τη ζωή με όσα κακά έτυχαν και από αυτήν πήρα δύναμη να υπερασπιστώ τη μουσική, το ωραίο που το δίνουμε όπου θέλουμε, δεν το πουλάς ούτε το αγοράζεις. Είμαι ευτυχισμένος μέσα στις επιλογές μου. Δόξα των Θεώ…

Στη Μόσχα για τις συναυλίες Θεοδωράκη, στο Μουσείο Πούσκιν (1970)

Ο Δημητριάδης διηύθυνε περισσότερες από έξι χιλιάδες συναυλίες και έργα. Είναι γνωστές οι συνεργασίες του με τον αγαπημένο του φίλο Σβιάτοσλαβ Ρίχτερ που επισκεπτόταν όπως έλεγε ο μαέστρος κάθε καλοκαίρι τα ελληνικά χωριά στην Γεωργία. Αλλά συνεργάτες του σε συμφωνικές συναυλίες και όπερες υπήρξαν και άλλοι σημαντικότατοι: Ε. Γκίλελς, Λ. Ομπόριν, Μ. Γιούντινα, Κ. Ιγκούμνοφ, Γ. Νοεχάουζ, Ε. Βιρσαλάτζε, Β. Κλάιμπερν, Μ. Πολιάκιν, Ντ. Οϊστραχ, Γ. Μπάρινοβα, Β. Κλίμοφ, Ι. Οϊστραχ, Μ. Βάιμαν, Μ. Ροστροπόβιτς, Σ. Κνουσεβίτσκι, Γ. Βισνέφσκαγια, Ι. Αρχίποβα, Β. Ατλάντοφ, Ε. Νεστερένκο, Ε. Ομπραζτσόβα, Γ. Γασπαριάν, Φ. Μουχτάροβα, Π. Μπουρτσουλάτζε, Ν. Χαράτζε, Λ. Γκοτσιρίτζε, Ν. Γκιαούροφ, Α. Αμπάρ, Ντ. Ταντέι, Ν. Μοσχονάς.

 

Συμμετείχε στη επιτροπές πολλών μουσικών διαγωνισμών: Του δεύτερου Πανενωσιακού Διαγωνισμού διευθυντών ορχήστρας στη Μόσχα (1966), διεθνών διαγωνισμών διευθυντών ορχήστρας στην Ιταλία (1972) και στη Γαλλία (1973), Πανενωσιακού διαγωνισμού τραγουδιστών Γκλίνκα στην Τιφλίδα (1975) και διευθυντών ορχήστρας στο Νοβοσιμπίρσκ (1989) κ.ά. Του απονεμήθηκαν οι τιμητικοί τίτλοι του Διακεκριμένου Παράγοντα της Τέχνης της Γεωργίας (1943), του Λαϊκού Καλλιτέχνη της Γεωργίας (1954) και της Αμπχαζίας (1983), του Λαϊκού Καλλιτέχνη της ΕΣΣΔ (1958). Το 1978 του απένειμαν το βραβείο Ζ. Παλιασβίλι και το 1989 το βραβείο Σ. Ρουσταβέλι.
Η αγάπη του γεωργιανού λαού στον μαέστρο του εκφράστηκε και με την απονομή στον Οδυσσέα Δημητριάδη του τίτλου του Επίτιμου Πολίτη της Τιφλίδας (1987) και του Βατούμ (1988). (στοιχεία από το βιβλίο του Νίκου Τιφτικίδη «Οδυσσέας Δημητριάδης - Μαέστρος, δάσκαλος, μουσικοσυνθέτης», Μόσχα, 1993). 

Με την ευκαιρία των γραφομένων, αλήθεια, τα αρχεία ήχου από τις ελληνικές ηχογραφήσεις συναυλιών του Οδυσσέα Δημητριάδη πού βρίσκονται; Μήπως κάποια χέρια ιδιωτών τα… προστατεύουν; Ποιος θα τα φροντίσει και ποιος θα τα συγκεντρώσει άραγε; Πώς θα μπορούν να μεταδίδονται αυτά τα αρχεία που πλουτίζουν τη μουσική ιστορία, να φυλάσσονται ασφαλώς;

Έφη Αγραφιώτη
Effie.tar@gmail.com
Απρίλιος 2017

Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)