ΟΥΓΓΡΟΙ ΣΥΝΘΕΤΕΣ: ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΤΡΙΩΤΙΚΟ ΦΟΛΚΛΟΡ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟ
(της Έφης Αγραφιώτη
[μουσικές αναφορές]

[μουσικές αναφορές]
ΟΥΓΓΡΟΙ ΣΥΝΘΕΤΕΣ
ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΤΡΙΩΤΙΚΟ ΦΟΛΚΛΟΡ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟ

Opera house, Budapest

Η Ουγγαρία, στη καρδιά της Ευρώπης, στο λεκανοπέδιο των Καρπαθίων, περικυκλώνεται από τα βουνά των Καρπαθίων και των Άλπεων. Οι Ούγγροι έφτασαν στο λεκανοπέδιο τον 7ο αιώνα. Η Ουγγαρία το 1500 ήταν ήδη ευημερούσα χώρα. Η ανάπτυξη του πολιτισμού, η ίδρυση του πρώτου πανεπιστημίου (1372, Πέτς) δείχνουν την ακμή της εκείνη την εποχή. Ακόμα σήμερα οι Ούγγροι με περηφάνεια αναφέρονται στην παλιά δυνατή σχέση τους με τα γράμματα και τις τέχνες. Στις 15 Μαρτίου 1848 στην Πέστη ξέσπασε επανάσταση. Με πρωτοβουλία του Φέρεντς Ντεάκ άρχισαν συνομιλίες συμβιβασμού, με αποτέλεσμα η Αυτοκρατορία των Αψβούργων το 1867 να μεταμορφωθεί σε Αυστροουγγρική Δυαδική Μοναρχία. Το 1914 η Ουγγαρία μπαίνει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπέρ της Αυστρίας. Η συμμαχία την οδηγεί στην ήττα το 1918.
Τον Ιούνιο του 1920 η Ουγγαρία υπέγραψε την Συνθήκη των Βερσαλλιών. Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο συμμετείχε ξανά υπέρ των Γερμανών. Στο τέλος του πολέμου η χώρα πέρασε στη ελεγχόμενη από τους Ρώσους ζώνη. Ο θάνατος του Στάλιν, το Φεβρουάριο του 1956, άνοιξε νέες δυνατότητες για τον ουγγρικό λαό να πορευτεί προς την δημοκρατία και την πρόοδο. Τα γεγονότα οδήγησαν στο ξέσπασμα μιας λαϊκής επαναστατικής εξέγερσης, η οποία καταστάλθηκε από ρωσική επέμβαση.

Pesti, Vigado Concert hall

Στις 12 Μαρτίου 1999 η χώρα εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ. Την 1η Μαίου 2004 εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στη διαδρομή του ουγγρικού λαού ένα πράγμα δεν αλλοιώθηκε ποτέ, ο σεβασμός και η εκτίμηση στις Καλές Τέχνες.

Ferenc Erkel

Ferenc Erkel, αυτός είναι ο συνθέτης του εθνικού ύμνου της χώρας.Τον συνέθεσε το 1828. Προηγήθηκε διαγωνισμός τον οποίο κέρδισε. Αξιώθηκε και άκουσε τη μουσική του παιγμένη από την ορχήστρα και χορωδία της όπερας της Βουδαπέστης. Επίσημα ο ύμνος έγινε «εθνικός» το 1903. Από τα επτά παιδιά του συνθέτη τα τέσσερα έγιναν μουσικοί σαφώς αρτιότεροι και πιο εμπνευσμένοι από τον πατέρα τους, ο Gyula (1842-1909), ο Elek (1843-1893), ο László (1845-1896) και ο Sándor (1846-1900).

Karolyi Goldmark

O Károly Goldmark γεννήθηκε στο Keszthely το 1830 και πέθανε στη Βιέννη στις 2 Ιανουαρίου του 1915. Καταγόταν από επιφανή εβραϊκή οικογένεια και μελέτησε βιολί από πολύ μικρός. Νωρίς έδειξε το συνθετικό του ταλέντο και συγγραφική τάση.
Νεαρός ακόμα εγκαθίσταται στη Βιέννη, εγγράφεται στην Ακαδημία μουσικής, ακολούθως επιλέγει να ασχοληθεί με τη διδασκαλία, όπου διέπρεψε. Μαθητής του –μεταξύ πολλών άλλων- ήταν ο Γιαν Σιμπέλιους.
Το 1858 μετά από ένα κοντσέρτο παρουσίασης έργων του επιστρέφει στην Βουδαπέστη, για να διδάξει πιάνο και να μελετήσει σύνθεση. Το 1860 πιεσμένος από την κατάσταση στην Ουγγαρία, ξαναπηγαίνει στη Βιέννη. Η συνάντηση του με τον Μπραμς θα παίξει σπουδαίο ρόλο στην επέκεινα δραστηριότητά του. Μέχρι τότε δείχνει να μην τον απασχολεί ο «ρομαντισμός» στις συνθέσεις του.
Το κουαρτέτο αρ. 8 είναι το πιο συχνά παιγμένο έργο του καθώς και η όπερα Βασίλισσα του Σαμπά που η Βιέννη χειροκρότησε πρώτη, το 1865. Σπουδαίο είναι το κοντσέρτο του για βιολί και ορχήστρα, που ολοκληρώθηκε το 1877,  τα τρίο με πιάνο και η δεύτερη Συμφωνία του.

Ο Sándor Veress, ο αγαπημένος μαθητής του Bartok στο πιάνο και του Kodaly στη σύνθεση, μετέπειτα δάσκαλος των György Ligeti και György Kurtág, θα ήταν δύσκολο να μην ασχοληθεί με την εθνική λαϊκή μουσική και την εθνογραφία του τόπου του… Εργάστηκε μάλιστα στο αντίστοιχο τμήμα μουσικής του Εθνογραφικού Μουσείου στη Βουδαπέστη, προτού αφιερωθεί στη σύνθεση. Λίγο πριν το 1940 ανέλαβε βοηθός του Μπάρτοκ στην Ακαδημία Επιστημών. Οκτώ χρόνια μετά, πιεσμένος  από τις πολύ δύσκολες πολιτικές συγκυρίες εγκατέλειψε τη Βουδαπέστη για να εγκατασταθεί στη Βέρνη, όπου έζησε μέχρι το 1960. Για πολλούς αυτή ήταν η πιο δημιουργική εποχή. Διδάσκοντας μουσική στο πανεπιστήμιο της Βέρνης και μελετώντας ασταμάτητα μουσική, ανακάλυψε νέες πτυχές, την συνέδεσε με τις άλλες ανθρωπιστικές επιστήμες, παρακολούθησε εκ του σύνεγγυς την εξέλιξη της σύνθεσης και της αισθητικής στην Ευρώπη και την Αμερική, την οποία γνώρισε στις αρχές της δεκαετίας του 1960.

  

 Ο κατάλογος έργων του είναι πολύ μακρύς, ας αναφέρουμε το κουαρτέτο εγχόρδων αρ.1 (1931), τη σονάτα για βιολί και πιάνο (1939), την δεύτερη συμφωνία (1952-1953) και τη σονάτα για βιολοντσέλο solo (1967).

Emmerich Kálmán

Μια άλλη ενδιαφέρουσα περίπτωση συνθέτη είναι αυτή του πασίγνωστου ουγγρο-εβραίου Emmerich Kálmán που το πραγματικό του όνομα ήταν Koppstein Imre (1882-1953). Τον αποκάλεσαν Βασιλιά της οπερέτας.
Αν και σπουδαίος δεξιοτέχνης στο πιάνο, υπέφερε από βαριά ρευματοπάθεια ήδη από πολύ νέος, γεγονός που τον απομάκρυνε από το όνειρο της πιανιστικής σταδιοδρομίας και τον έσπρωξε στο να συνθέτει οπερέτες σε βιεννέζικο στυλ, που τότε ήταν πολύ αγαπητές στο κοινό. Οι δικές του οπερέτες όμως είχαν έντονα διακριτό το ουγγαρέζικο χρώμα και σε αυτό συνέβαλλαν οι πάμπολλες Tσάρντας που περιείχοντο σε καθεμία από αυτές. Αυτή η έθνικ παλέτα του τον καθιέρωσε, η μουσική του τον έκανε πολύ γρήγορα γνωστό στην Ευρώπη. Ενθουσιασμένος από την επιτυχία του στο είδος αυτό, εγκαθίσταται στη Βιέννη αλλά δυστυχώς γι’ αυτόν το ξέσπασμα του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου τον βρίσκει να προσπαθεί όχι να γράψει μουσική αλλά να σωθεί από τους Ναζί. Λέγεται ότι ο Χίτλερ αγαπούσε τόσο τη μουσική του που του πρότεινε να τον τιμήσει σαν «Άρειο Τιμής», κάτι που αρνήθηκε ο συνθέτης και ακολούθησαν έτσι οι δύσκολοι δρόμοι του κατατρεγμού… Καταφεύγει στην Αμερική και μετά από λίγο καιρό, σαν αμερικανός πολίτης πλέον, επιστρέφει στην Ευρώπη, εγκαθίσταται στο Παρίσι. Ο Κάλμαν  το 1938 τιμάται από τους Γάλλους με το παράσημο λεγεώνας της τιμής. Το 1953 πεθαίνει στο Παρίσι.
Ας απαριθμήσουμε μερικές οπερέτες του: The Gay Hussars-Tatárjárás 1908, Ein Herbstmanöver 1909, Autumn Manoeuvres 1912, Az Obsitos - 1910, Der gute Kamerad 1911, Gold gab ich für Eisen - 1914, Her Soldier Boy - 1916, La vedette tzigane 1912, Sari 1914, The Blue House 1912, Le petit roi 1912, Zsuzsi kisasszony 1915, Princesse Czardas 1915, The Riviera Girl 1917, The Gipsy Princess 1921, Die Faschingsfee 1917, Miss Springtime 1916, La petite hollandaise 1920, Comtesse Maritza 1924, Violette de Montmartre 1930.

   

 Το σκηνικό αλλάζει εκ βάθρων για την ουγγρική συνθετική οικογένεια με νεότερης γενιάς συνθέτες, πνευματικά παιδιά του εντυπωσιακού, μεγαλοφυούς Bela Bartok, σαν τον György Kurtág. Ρουμάνος στην καταγωγή, γεννήθηκε το 1926 και πήγε το 1946 στη Βουδαπέστη για να μελετήσει μουσική με τον Sandor Veress και τον Ferenc Farkas τα θεωρητικά και τη σύνθεση, τον Pál Kadosa το πιάνο και τον Leo Weiner τη μουσική δωματίου. Λάτρευε τον Μπαχ, τον Μπετόβεν και τον Σούμαν, μέχρι που ανακάλυψε τον Ντεμπυσσύ και μελέτησε  τον Μπάρτοκ. Μεταξύ 1957-1958 μελετά ψυχολογία στο Παρίσι με την Marianne Stein και μουσική με τους Olivier Messiaen και Darius Milhaud. Ανακαλύπτει τη Σχολή της Βιέννης και εντυπωσιάζεται από τον Arnold Schoenberg και τον Anton Webern. Μένει για καιρό εκστατικός μπροστά στην προσωπικότητα του Karlheinz Stockhausen και μέσα στη ζύμωση τόσων σημαντικών επιρροών γράφει το κουαρτέτο εγχόρδων αρ.1, που κέρδισε πολύ θετικά σχόλια και κριτικές. Σε κάποια έργα του μουσικής δωματίου δίνει ουγγαρέζικο χρώμα χρησιμοποιώντας πολύ προσεκτικά μερικά στοιχεία της παραδοσιακής μουσικής των Ούγγρων. Είναι γνωστή και η χρήση από τον Κούρταγκ του παραδοσιακού ουγγαρέζικου cymbalom στα έργα duos και Szálkák.
Δίδασκε πιάνο με πολύ δημιουργικά ευφάνταστα συστήματα, που περιείχαν και στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής, μέχρι το 1986 που συνταξιοδοτήθηκε. Όλα αυτά τα χρόνια συνέθεσε κομμάτια για τα παιδιά που του έδιναν ευκαιρία να αποκτά εμπειρίες πάνω σε αρχές και ευρηματικές λεπτομέρειες, που προσεχώς θα οδηγούσαν ίσως, έτσι ήλπιζε, σε μια παιδαγωγική προσέγγιση νέα..  Ο κύκλος κομματιών Játékok (1973-1976) ανήκει στο χώρο αυτών των αναζητήσεων.

György Kurtág

κάντε κλικ στο εικονίδιο-μεγάφωνο, για να ακούτε μουσική σχετική με τον Gyorgy Kurtag στο Tar-radio.com!

Σε γενικές γραμμές θα μπορούσαμε να πούμε ότι με εξαίρεση λίγα μεγάλα συμφωνικά έργα συνέθεσε σύντομα κομμάτια με ποιητικό και φιλοσοφικό περιεχόμενο, όλα όμως τα έργα του έχουν έκδηλο ένα βαθύ δραματικό στοιχείο, αφοριστική έκφραση, ελεύθερη μουσική γλώσσα. Πολύ όμορφα είναι τα τραγούδια σε ποίηση μεγάλων ποιητών και διανοουμένων, μεταξύ αυτών οι Kafka, Beckett, Pilinszky, όπου φωνή και όργανα ξεπερνούν τον συνήθη ρόλο μετατρέποντας τον σε μια σύνθεση θεατρική-μουσική, αντι-ρητορική και στοχαστική.
Συνολικά η μουσική του δεν διαρκεί παρά λιγότερο από δύο ώρες. Κι όμως στάθηκε ικανή να του αναγνωρίσει μια θέση στην εξέλιξη και μια συμβολή στην σκιαγράφηση της μουσικής που δεν είναι μόνον απλή και αθώα ψυχαγωγική τέχνη αλλά αντλεί από τη φιλοσοφία, την ψυχολογία, την ιστορία και την επιστήμη στοιχεία που εν συνεχεία αυτή «απλοποιεί» για όφελος των πολλών. Στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στάθηκε άγνωστος και αφανής ως συνθέτης και μόνο τα δεκαπέντε τελευταία χρόνια της ζωής του ανακαλύφθηκε και εκτιμήθηκε, πρώτα από τους γάλλους και ακολούθως από τους ιταλούς, το συνθετικό του στίγμα. Από το 1998 στο Μιλάνο διοργανώνεται φεστιβάλ Kurtág την πρώτη μάλιστα οργάνωση παρακολούθησε ο ίδιος με την σύζυγό του, στο Ωδείο Βέρντι.

  

Ο György Ligeti (1923-2006) είναι ο μέγας απαστράπτων μουσικός αστέρας της διεθνούς μουσικής πρωτοπορίας. Η μουσική του συμβολική, μεταφυσική, απαισιόδοξη ίσως, τραγική σε πολλά της σημεία, παλεύει με το θάνατο και ηττάται…

György Ligeti

Ακούστε το Ρέκβιεμ (1963-1965) που συνέθεσε, ας μη πούμε τίποτα περισσότερο εδώ..

  

  

Η οικογένεια των ούγγρων συνθετών είναι πολύ μεγάλη πια, για να μπορούμε να την παρουσιάζουμε σε μια διαδικτυακή σελίδα. Περικλείει ονόματα που χρωμάτισαν ιδιαίτερα τη διαδρομή της μουσικής στον εικοστό αιώνα. Η μουσική της συνεισφορά αναδεικνύευαι μεγαλύτερη αν ασχοληθούμε με τους συνθέτες εκείνους που έδρασαν και εμπνεύστηκαν, αν και στη σκιά ενός Μπάρτοκ, για παράδειγμα..
Είναι κι αυτό μια… αδικία, το να τους αγνοούμε. Ευκαιρίας δοθείσης επομένως, ας πλησιάσουμε πιο κοντά! 

Έφη Αγραφιώτη
effie.tar@gmail.com
(Ιανουάριος 2010)
Επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας