Οι χιώτικοι Χοροί “Πυργούσικος” και “Πασβάντικος”
Μια σύγκριση δύο καταγραφών του 1900
Από τα μέσα του 19ου αιώνα και μέχρι μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, στην Ελλάδα κι αλλού, το μαντολίνο ήταν ένα όργανο ιδιαίτερα αγαπητό στους νέους ορισμένων αστικών οικογενειών που ενδιαφέρονταν ερασιτεχνικά για τη μουσική κι επιθυμούσαν ν’ ασχοληθούν δημιουργικά μαζί της. Η εκμάθηση του μαντολίνου ήταν μια ευχάριστη ενασχόληση και η διδασκαλία γινόταν στο σπίτι ή σε ωδεία, υπό την καθοδήγηση του αρμόδιου δασκάλου και με τη βοήθεια κατάλληλων έντυπων μεθόδων και ανθολογιών. Όταν όμως δεν ήταν προσιτά τα απαραίτητα βιβλία, οι μαθητές αντέγραφαν τα κομμάτια που έπρεπε να παίξουν από τις σημειώσεις και τα εγχειρίδια του δασκάλου τους. Κι έτσι, παράλληλα με το μαντολίνο μάθαιναν μουσική γραφή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να σχηματιστούν πολλές από τις χειρόγραφες ανθολογίες που συναντάει κανείς πού και πού σε οικογενειακές βιβλιοθήκες, αρχεία και παλαιοπωλεία.
Ένας τέτοιος τόμος είναι και το χειρόγραφο που εδώ ονομάζουμε “Μάσχα”, από το όνομα της μαθήτριας του μαντολίνου και ανθολόγου Κατερίνας Μάσχα (1880-1965). Οι γονείς της κατάγονταν από τη Χίο, αλλά η ίδια γεννήθηκε στο Καφρετζαγιάτ της Αιγύπτου, όπου ήταν εγκατεστημένη η οικογένειά της. Δεν ξέρουμε πότε ξεκίνησε το μαντολίνο, αλλά στην ηλικία των 18 χρονών που εγκαινίασε το χειρόγραφό της, φαίνεται ότι όχι μόνο είχε κατακτήσει την τέχνη του οργάνου, αλλά επιπλέον είχε γίνει ξεφτέρι στη μουσική γραφή και μπορούσε μάλιστα να σημειώνει μελωδίες με το αυτί.
Η Κατερίνα Μάσχα παντρεύτηκε τον Παναγιώτη Ματσούκη, που ήταν μηχανικός, και έζησαν στην Αίγυπτο ως το 1937 που μετακόμισαν στην Αθήνα. Από το γάμο αυτό αποκτήθηκαν τρία παιδιά. Κι όταν το 1991 συγγένεψα με την εγγονή τους Κατερίνα Νικολετοπούλου (ο γιος της παντρεύτηκε μια κόρη μου), έλαβα ως δώρο το χειρόγραφο της γιαγιάς που το κατέθεσα λίγο αργότερα στο Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο (ΜΛΑ) του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών.
Το χειρόγραφο “Μάσχα” αριθμεί 283 γραμμένες σελίδες και 69 λευκές σελίδες (σύνολο 352 σελίδες). Πρόκειται για ένα δεμένο με χαρτόνι και επενδυμένο με κόκκινο πανί, αλλά μισοδιαλυμένο πια τετράδιο πενταγράμμου διαστάσεων 230х155mm του αλεξανδρινού οίκου Hugo Hackh.
Οι 213 εγγραφές του χειρογράφου έγιναν ανάμεσα στο 1899 και το 1925 με κονδυλοφόρο και μαύρο ή σπανιότερα μοβ ή μπλε μελάνι. Οι συνθέσεις αυτές –που είτε αντιγράφηκαν με μελάνι είτε σημειώθηκαν με το αυτί– θα μπορούσαν να χωριστούν σε πέντε κατηγορίες:
1. Άριες από όπερες
2. Ξένη ελαφρά κλασική μουσική
3. Δυτικότροπα ελληνικά τραγούδια και σκοποί του συρμού
4. Παραδοσιακά ελληνικά
5. Παραδοσιακά τούρκικα
Τα τραγούδια που περιέχονται εδώ έχουν όλα καταγραφεί χωρίς λόγια, εκτός από τα αρ. 212 και 213 που είναι αποσπάσματα από την αθηναϊκή επιθεώρηση του 1919 Παπαγάλος των Βώττη και Λεζέ. Στις ελληνικές παραδοσιακές μελωδίες ανάμεσα σε άλλα 24 παραδείγματα συγκαταλέγονται και δύο χιώτικοι χοροί, ο “Πυργούσικος” κι ο “Πασβάντικος”.
Ο “Πυργούσικος” προέρχεται από το χωριό Πυργί της Χίου. Στον Άλκη Ράφτη1, ο Γ. Γιαννάκης τον περιγράφει ως εξής: “Ο Πυργούσικος, τοπικός χορός με τσαμπούνα και τουμπί, τραγουδιόταν έτσι: Κάτω στα Μπρούτσα-Μπρούτσα, Μπρούτσα πήαμε / χορόν που τόνε-τόνε, τόνε σύραμε. Και συνέχιζε με αυτοσχέδιους στίχους στον ίδιο πάντα ρυθμό…”. Για τον ίδιο χορό η Εγκυκλοπαίδεια του Ράφτη προσθέτει (το κείμενο είναι του Σταύρου Καρακάση): “Xορεύεται από δύο άνδρας και μία γυναίκα, η οποία […] ελίσσεται μεταξύ των. Εις την αρχήν ο χορός εκτελείται μάλλον εις μέτριον ρυθμόν και τελειώνει […] με το ‘γεμάτο’ που παίζεται εις ρυθμόν ταχύν και ζωηρόν […] τρία βήματα εμπρός και δύο πίσω”.
Ο δεύτερος χιώτικος χορός στο χειρόγραφο “Μάσχα”, είναι ο “Πασβάντικος” που στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν ένας από τους δημοφιλέστερους Συρτούς χορούς του νησιού. Ο Συρτός στη Χίο χορεύεται ζευγαρωτά. Διαφέρει ωστόσο από τον Μπάλλο, γιατί, αντίθετα μ’ αυτόν, οι χορευτές του στριφογυρίζουν και λικνίζονται με τα χέρια τους πάντα ενωμένα. Η ονομασία “Πασβάντικος” προέρχεται από την τούρκικη λέξη “πασβάντης” που σημαίνει “φύλακας-φρουρός”2. Συνεπώς ο χορός αυτός αρχικά θα πρέπει να χορευόταν από κάποιους φρουρούς, ή –το πιθανότερο– να διαδόθηκε από κάποιο βιολιστή με αυτό ή παραπλήσιο επώνυμο ή προσωνύμιο.
Η Κατερίνα Μάσχα κατέγραψε τους δύο προαναφερθέντες xιώτικους χορούς το 1900 και 1901, δύο χρόνια μετά την πρώτη ηχογράφησή τους από τον Γάλλο ελληνιστή Ουμβέρτο Pernot. Ξεφυλλίζοντας τον τόμο του Pernot Mélodies populaires de l’île de Chio (Παρίσι 1903) συναντούμε τον “Πυργούσικο” στη σ. 30 και τον “Πασβάντικο” στη σ. 21. Για να μαζέψει το υλικό του βιβλίου του ο Pernot, επισκέφτηκε τη Χίο τα καλοκαίρια του 1898 και 1899, και χρησιμοποιώντας ένα πρωτόγονο (αλλά εξελιγμένο για την εποχή εκείνη) μηχάνημα –το λεγόμενο “γραφόφωνο”– αποτύπωσε σε κέρινους κυλίνδρους 114 μελωδίες από την πρωτεύουσα και 18 χωριά της Χίου. Αυτή ήταν η πρώτη εθνομουσικολογική αποστολή που έγινε στο χώρο που αποτελεί τη σημερινή Ελλάδα, αλλά που τότε ανήκε εν μέρει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Επιστρέφοντας το 1899 στο Παρίσι, ο Pernot, μη όντας μουσικός, ανέθεσε την καταγραφή στο πεντάγραμμο των ηχογραφήσεών του στον απόφοιτο του Παρισινού Ωδείου Paul Le Flem (1881-1984) που αργότερα θα διακρινόταν στο γαλλικό μουσικό στερέωμα ως συνθέτης, διευθυντής χορωδίας και καθηγητής ανώτερων θεωρητικών.
Η καταγραφή Le Flem του Πυργούσικου δεν συμπίπτει απόλυτα μ’ εκείνην της Μάσχα. Μελετώντας πάντως τις δυο εκδοχές βεβαιωνόμαστε ότι οι διαφορές έχουν σχέση με δευτερεύοντα στοιχεία, που πάντα παραλλάσσουν σε εκτελέσεις παραδοσιακών μελωδιών, ακόμα κι όταν επαναλαμβάνονται από το ίδιο πρόσωπο.
Τα κοινά σημεία των δύο καταγραφών είναι σε γενικές γραμμές το μέτρο των 2/4, η διάρθρωση των φράσεων σε τετράμετρα, η “δώρια” τροπικότητα, η περιορισμένη κίνηση μέσα στα πλαίσια του διαστήματος μιας ίδιας έκτης μεγάλης, και σε μικρότερο ποσοστό η μελωδική πορεία. Μελωδικά τα πρώτα τετράμετρα είναι σχεδόν πανομοιότυπα. Τα δεύτερα όμως διαφέρουν κάπως, ιδίως στα μονά μέτρα. Αλλά και στα ζυγά, στην εκδοχή Μάσχα, λείπει η υποτονική.
Περνάμε τώρα στην εξέταση των δύο εκδοχών του “Πασβάντικου”. Ο Pernot τον κατατάσσει, μαζί με τον “Πυργούσικο” κι άλλα 11 κομμάτια, στους χορευτικούς σκοπούς για σόλο βιολί. Και οι 13 αυτοί σκοποί παίχτηκαν από έναν μη ονομαζόμενο επαγγελματία βιολιστή από τη Χώρα της Χίου.
Ο Le Flem φαίνεται να έκανε αρκετά λάθη ακούγοντας τους κέρινους κυλίνδρους του Pernot και καταγράφοντας το μουσικό περιεχόμενό τους σε νότες. Για την αξία του Le Flem ως μουσικού δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία. Είναι βέβαιο ωστόσο ότι αγνοούσε τελείως τους νόμους και κανόνες της προσωδίας της δημοτικής μας ποίησης, καθώς και τις ιδιαιτερότητες της δημοτικής μας μουσικής, με τα ιδιότυπα σύνθετα μέτρα της και τους βυζαντινούς-ανατολικούς της τρόπους με τα ποικίλα διαστήματα και τις έλξεις τους. Έτσι οι καταγραφές του, παρ’ όλη τη μεγάλη προσπάθεια που έκανε να αποδίδουν σωστά το πρωτότυπο, περιέχουν σε αρκετές περιπτώσεις σημαντικά λάθη, κυρίως στον υπολογισμό των μέτρων και την τοποθέτηση των διαστολών. Τούτο έχει ως αποτέλεσμα σε ορισμένες περιπτώσεις τα 7/8 και τα 9/8 να μη σταθεροποιούνται, τα 2/4 να μεταμορφώνονται σε 3/4, οι νότες των ισχυρών μερών των μέτρων να τοποθετούνται σε ασθενή μέρη κ.ο.κ.
Μια από τις πιο ελαττωματικές καταγραφές του Le Flem είναι αυτή του Πασβάντικου (βλ. παρ. 2).
Το κομμάτι αυτό διορθωμένο παρουσιάζει την εικόνα που βλέπουμε στον παρακάτω πίνακα. Η διόρθωση κατέστη δυνατή χάρη στην αντίστοιχη εκδοχή Μάσχα, πού είναι ουσιαστικά η ίδια περίπου μελωδία, γραμμένη σωστά.
ΜΟΡΦΗ ΜΕΤΡΑ ΕΚΤΑΣΗ ΚΑΤΑΛΗΞΗ
Α (με ανοικτή πτώση) 1-4 ντο – ντο΄ σολ
Α΄ (με κλειστή πτώση) 5-8 ντο – ντο΄ ρε
Β 9-12 ρε – σιb λα
Γ 13-16 ντο# – σιb σολ
Δ 17-20 ντο – λα ρε
Ε 21-24 ντο – λα ρε
Ζ 25-28 ΣΙ – σολ ρε
Οι δυο υπό σύγκριση εκδοχές του “Πασβάντικου” (παρ. 3α, 3β), χρησιμοποιούν την ίδια κλίμακα ή τρόπο, οι φράσεις τους έχουν περίπου τις ίδιες μελωδικές καμπύλες και κάνουν τις πτώσεις τους στις ίδιες νότες και οι εκτάσεις των επιμέρους τμημάτων συμπίπτουν απόλυτα, με μόνη εξαίρεση το Γ που υπερέχει κατά μία νότα (ψηλό ντο) στην εκδοχή Μάσχα. Ωστόσο από την εκδοχή αυτή απουσιάζουν όλα τα στοιχεία που στην εκδοχή Le Flem μοιάζουν προβληματικά. Οι φράσεις στο Α, Α΄ και Δ αρχίζουν λογικά στον πρώτο χρόνο, το Γ είναι τετράμετρο, κι όχι όπως στον Le Flem κατ’ εξαίρεσιν τρίμετρο, και στο Ε και Ζ το δίσημο μέτρο διατηρείται σταθερά απ’ την αρχή ως το τέλος, ενώ στον Le Flem εναλλάσσεται με το 3/4.
Η διόρθωση της εκδοχής Le Flem έγινε διακριτικά και μόνο σε καίρια σημεία, εκεί όπου τα λάθη ήταν προφανή. Γενικά οι διορθώσεις περιορίστηκαν στη χρονική μεταφορά ορισμένων φράσεων σε άλλη θέση, στην ελαφρά τροποποίηση ορισμένων χρονικών αξιών για τις ανάγκες του μέτρου, κι ακόμα στην προσθήκη μιας παύσης στο τέλος του Γ.
Όπως αναφέρθηκε, ο “Πασβάντικος” ακούγεται σπάνια (ή ίσως και καθόλου πια) στη Χίο. Ένας από τους τελευταίους μουσικούς που τον θυμούνταν στη δεκαετία του 1990 ήταν ο σαντουριέρης Σωτήρης Λουλούδης. Μια εκτέλεση με τον “Πασβάντικο” από τον Λουλούδη φυλάγεται στο ΜΛΑ (κασέτα αρ. 1010). Η ηχογράφηση αυτή προσφέρθηκε στο ΜΛΑ από τον καθηγητή των ελληνικών χορών Σίμο Καραολάνη μετά από συζήτηση που είχα μαζί του τον Ιούλιο του 1993 στη Χίο. Η εκδοχή Λουλούδη, αν και συντομότερη από τις άλλες, και διαφοροποιημένη ως προς το τμήμα Ε, είναι ουσιαστικά η ίδια μελωδία με κάποιες παραλλαγές.
Αντίθετα με τον “Πασβάντικο”, ο “Πυργούσικος” σε μια εκδοχή πιο πλούσια σε επεισόδια είναι ακόμα ιδιαίτερα δημοφιλής στη Χίο. Μάλιστα στη δεκαετία του 1960 γυρίστηκε σε δίσκο 45 στροφών με τη φροντίδα του Συλλόγου Πυργούσων Αττικής3. Στην εκτέλεση αυτή παίζει κλαρίνο ο Στέφανος Νεαμωνιτάκης και βιολί ο Οδυσσέας Κιουλαμπαξιώτης. Στην άλλη όψη του δίσκου ακούγεται ο αιγαιοπελαγίτικος χορός “Ποταμός” στη μορφή περίπου που τον κατέγραψε στο τετράδιό της μισόν αιώνα νωρίτερα η Κατερίνα Μάσχα λίγο πριν από τον “Πασβάντικο”.
Μάρκος Φ. Δραγούμης
Αθήνα, 21 Μαρτίου 2007
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού χορού, Αθήνα 1995, σ. 550.
2. Βλ. Δ. Τομπαΐδη, Ελληνικά επώνυμα τουρκικής προέλευσης, Αθήνα 1990, σ. 138.
3. Δίσκος Polyphonic PS 144, 7χ PG 84.
Παραδοσιακές φορεσιές από το Πυργί
Φίλοι Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου
Κυδαθηναίων 11, 10558
Πλάκα, Αθήνα
Τηλ. & φαξ: (210) 3251364
e-mail: mlamerlie@yahoo.com
http: http://www.mla.gr/