Ρένα Κυριακού, το παιδί θαύμα του πιάνου,
η συνθέτρια του πρώτου κοντσέρτου Ελληνίδας δημιουργού
Εβδομήντα πέντε κομμάτια συνέθεσε η Κυριακού. Παίχτηκαν αρκετά έργα της τα τελευταία 15 χρόνια, ας απολαύσουμε το κοντσέρτο της αυτή τη φορά. Η ευκαιρία μου δόθηκε με πρωτοβουλία της ΚΟΑ και του καλλιτεχνικού διευθυντή της Λουκά Καρυτινού. Μακάρι να στηριχτεί ως ετήσια συναυλία για τα ελληνικά κοντσέρτα. Θα προσφέρει ιδέες, θα εμπνεύσει, θα ακούσουμε νεότερα και παλαιότερα κοντσέρτα Ελλήνων συνθετών να παίζονται. Η συναυλία της 10ης Μαΐου δίνει ευκαιρία για σκέψεις, φέρνει την ελληνική δημιουργία κοντύτερα στο κοινό, αλλά δίνει και ιδέες στην ΚΟΑ, ως φορέα. Πολύ θετικό είναι το ότι η ΚΟΑ για τη συναυλία αυτή τοποθέτησε στο πόντιουμ μια νέα σε ηλικία, αλλά έμπειρη γυναίκα διευθύντρια Ορχήστρας, την Φαίδρα Γιαννέλου.
ΤΟ TaR EINAI ΧΟΡΗΓΟΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΗΣ ΣΥΝΑΥΛΙΑΣ:
|
Παρασκευή 10 Μαίου 2024 - 8.30μμ ΡΕΝΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ (1917 – 1994) ΣΟΛΙΣΤ ΜΟΥΣΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Μέγαρο Μουσικής Αθηνών - Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης |
Η πρώτη εκτέλεση του Κοντσέρτου για πιάνο της Ρένας Κυριακού πραγματοποιήθηκε στις 19 Δεκεμβρίου 1943, στο πλαίσιο των τακτικών συναυλιών της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών που δόθηκε στο Θέατρο “Παλλάς”, με αρχιμουσικό τον Θεόδωρο Βαβαγιάννη (1905-1988) και σολίστ την συνθέτρια, παγκόσμιας εκτίμησης πιανίστρια.
Το Κοντσέρτο (1938-40), είναι το εκτενέστερο, πολύ φιλόδοξο έργο της Κυριακού. Αποτελεί μια σύνθεση «διαφορετική», πολύ ελεύθερη, αλλά βαθιά μουσική, σε όλες τις παραμέτρους. Είναι το επιστέγασμα της συνθετικής της εργασίας και της τεράστιας πιανιστικής της εμπειρίας. Υπογράφει με αυτό το τέλος της συνθετικής της πορείας. Η Κυριακού συνέθετε από τεσσάρων ετών, ας το αναφέρουμε. Στο Αρχείο της σώζονται 75 ολοκληρωμένα έργα της. σόλο πιάνο, τραγούδια, κομμάτια μουσικής δωματίου.
Ακολουθούν σημειώσεις μου από τις συναντήσεις και τα μαθήματα με την Ρένα Κυριακού, σχεδόν μισό αιώνα πριν. Η τεχνολογία βοήθησε να γραφτούν εγκαίρως στον υπολογιστή και να διασωθούν:
-Μου είχατε υποσχεθεί να μου δείξετε το κοντσέρτο, την επόμενη φορά που θα ερχόμουν..
--Το κοντσέρτο μου εγώ το έπαιξα, την πρώτη φορά με την Κρατική Ορχήστρα και τον Βαβαγιάννη στο πόντιουμ. Δεν το λέω λυπημένη, για μένα το έχω συνθέσει. Θα περιμένω ότι κάποιος σολίστ θα ψάξει να βρει τις νότες στα χαρτιά και θα παίξει σε είκοσι, τριάντα χρόνια κάτι όχι παιγμένο και όχι γνωστό; Θα εκτιμήσει ότι αυτός που έκατσε μήνες και χρόνια για να το εμπνευστεί, να το ολοκληρώσει και να το γράψει με το χεράκι του νότα-νότα για τον σολίστα και κάθε όργανο της ορχήστρας και για τον διευθυντή της- είναι γυναίκα; αστεία λέμε! μας θεωρούν ανάξιες για πιο σοβαρά πράγματα! Να ξέρεις ότι έχω σκεφτεί κι άλλο κοντσέρτο, αλλά πριν δω τι θα βγει, δεν μπορώ να λέω έχω δυο κοντσέρτα! Σχεδίασα και έγραψα μόνο μικρές ενότητες από τις ιδέες μου, πρόχειρα. Πονούσαν στο δεύτερο, όπως και στο πρώτο τα χέρια μέσα στους μυς, στα κόκκαλα, παντού. Πρέπει να παιδεύομαι; Κάποιο κοινό περιμένει; ποιο; Αποκλείεται.
Έχει τρομερή κούραση στα χέρια ένα κοντσέρτο αν δεν έχεις 3-4 καλούς φίλους που να έχουν χρόνο, να γράφουν σωστά, καθαρά, να διορθώνουν νότες και πεντάγραμμα. Εγώ τα κάνω όλα μόνη μου και γι αυτό άφησα και το πρώτο κοντσέρτο όπως ήταν αρχικά. Είχα κι άλλες ιδέες για να γίνει μεγάλο παιχνίδι με παραλλαγές στο τέλος, αλλά θα μεγάλωνε πολύ και θα κούραζε τον σολίστ, που και τώρα τον εξαντλεί. Είναι πολύ δύσκολο κείμενο αλλά εκεί μέσα είμαι εγώ, ο χαρακτήρας μου. Οι επικεφαλής στις ορχήστρες θέλουν να μη χάσουν τη μανιέρα. Δεν πειράζει. Δεν θα κλαίει ούτε ο Σούμαν ούτε ο Μπραμς. Εγώ γράφω για επίμονα χέρια. Το κεντρικό διάστημα στο οποίο στηρίζω τις παραλλαγές δεν είναι η οκτάβα ούτε η έβδομη όπως με μια γενική ματιά φαίνεται. Είναι το διάστημα τετάρτης που στηρίζει στο σύνολο 19 διαφορετικά διαστήματα και το ημιτόνιο. Μερικές φορές πρώτα έγραφα και μετά συνειδητοποιούσα ότι θα βρω κι άλλα ωραία διαστήματα πάνω σε μια τέταρτη. Επίσης παίζω με τους χορούς των ημιτονίων. Τα ημιτόνια χτίζουν όλο το κοντσέρτο. Είχα μετρήσει στο κοντσέρτο δεκάδες νέους ήχους με αρχηγό το ημιτόνιο.
Στο τελευταίο μέρος έχει ο μουσικός πολλά να δει, που δεν τα περιμένει. Θέλω να αποδείξω με ήχο ότι όλα είναι χρήσιμες, ωραίες μουσικές συγχορδίες και μελωδικές ελεύθερες φράσεις. Η μουσική δεν ήξερε πριν γίνει ρομαντική και πριν γίνει μπαρόκ και πριν γίνει δωδεκαφθογγισμός αν έκρυβε εκπλήξεις η επόμενη μέρα. Ευτυχώς, πάντα έκρυβε γιατί ο ήχος είναι ατελείωτος, ανεξάντλητος.O Isidor Philipp μέσα σε πολλά, μου έλεγε ότι και να παίζεις 10 λεπτά μόνο τη νότα σι, η νότα δεν θα χαμογελάσει, εσύ πρέπει να γίνεις το σι και να της πεις να σε παίξει. Με έβλεπε ότι ήμουν παιδί τότε και «έπαιζε με τις λέξεις», αλλά αργότερα κατάλαβα ότι είναι σοβαρά τα παιχνίδια με τις λέξεις.
-Μου είπατε μια προηγούμενη φορά τα λόγια του δασκάλου σας, του πιανίστα Isidor Philipp για το αργά και το γρήγορα και προβληματίστηκα. «Η ταχύτητα είναι σωστή όταν το αργό δεν μοιάζει αργό και το γρήγορο δεν τρέχει για να προλάβει το τραίνο. Αλλιώς, είναι σαν κουτσομπολιό». Υποθέτω ότι σε ένα κοντσέρτο σύγχρονο έχει σημασία το ότι οι ταχύτητες παίζουν άλλο ρόλο.
--Το θυμάσαι, μπράβο.O Philipp έζησε δράματα, ανηφόρες μεγάλες, είχε όμως δασκάλους καταπληκτικούς σαν τον Σαιν Σανς που τον μάθαιναν «γιατί έτσι κι όχι αλλιώς». Έπαιξε πολύ στο κοινό αλλά η διδασκαλία του ήταν μοναδική. Αυτός διαπίστωσε ότι ο σολίστ μένει πάντα μισός, ζει με τον εαυτό του. Το να μεταδώσεις την όμορφη γνώση και να συμβουλεύσεις αυτό το παιδί που την θέλει, είναι προσφορά στη ζωή του. Για το γρήγορα και το αργά, ο κάθε μουσικός μιλάει με τις δικές του ταχύτητες. Ο κάθε άνθρωπος με τις δικές του ταχύτητες δεν μιλάει? Αν πεις θα μιλήσω στο 100 και δεν έχεις φυσική ταχύτητα ούτε 88 θα είσαι γελοίος. Αν έχεις φυσική ταχύτητα 140 θα μιλήσεις εκφραστικά και στο 132, όχι όμως στο 180. Πολλά τέτοια χρήσιμα είχα ακούσει από τον Φιλιπ και τα καταλάβαινα όσο μεγάλωνα.
Είναι λάθος να υπολογίζουμε την ταχύτητα με αριθμούς. Ο μουσικός πρέπει να πάρει μια πρώτη οδηγία από το κείμενο και θα βρει τον καλύτερο μετρονόμο στον εαυτό του. Άλλο το δικό σου 66 άλλο το δικό μου.
Στο τρίτο μέρος του κοντσέρτου θα σου πω τα βασικά, τα άλλα θα τα πούμε στο πιάνο μετα: Εμένα δεν με ενδιαφέρουν οι όροι, αυτό είναι νεοκλασικό, μοντέρνο και τέτοια. Κοντσέρτο που δεν πειθαρχεί σε μίμηση, σαν το δικό μου, για παράδειγμα, θα το ανακαλύψουν τρεις γενιές μετα. Είναι μόνο για τον συνθέτη απαραίτητο, αρκεί να μη σπάσει τα χέρια του από την κούραση. Εγώ κουράστηκα πολύ να το γράψω. Πάντως το έγραψα. Είπα στην Ειρήνη (Σαλονικιού) η μικρή μας η Έφούλα ίσως κάποτε θα μελετήσει και το κοντσέρτο μου, της αρέσουν τα άγνωστα, την ενθουσιάζει αυτό που μαθαίνει..
Ήθελα στο κοντσέρτο να φτιάξω μια απέραντη σκηνή σε ένα πράσινο χώρο με ανθισμένα δέντρα και καρπούς στη γη και με πουλιά να τραγουδούν φρερε Ζακ.. τραλαλα….και ο καθένας να πετάει στον αέρα κάτι που κρατάει. . Όχι άσπρο και μαύρο. Πουθενά. Πρακτικά χρειαζόμουν ρυθμικά σχήματα που για να υπάρχουν πρέπει να αλλάζεις συνέχεια τα διαστήματα. Να περνάς και να πετάς κάτι στον αέρα με σκέρτσο. Κάποτε ήμουν κι εγώ νέα. Ήθελα από κάθε νότα να γεννιέται ένα παιδί του ήχου. Όσα γράφω στο τρίτο μέρος γίνονται παιχνίδια αν αξιοποιήσει ο σολίστ τις αναπνοές του παίζοντας το κείμενο. Να αναπνέουμε πρώτα εμείς για να πάει στον ακροατή το κείμενο σαν να εκφράζει μια επιθυμία. Έτσι, θα ακούσει και το παρακάτω. Κάπου κάπου δανείζομαι και τζαζ ρυθμικά χρώματα για λίγο, αυτό το κάνει πιο ξεκούραστο στα δάχτυλα.
-Μου φαίνεται πολύ σκληρό το τρίτο μέρος.
--Ξεγελάει.. βλέπεις πόσο άσχημα γράφω και φοβάσαι! το πιο δύσκολο και κουραστικό για τα χέρια είναι το πρώτο μέρος. Είναι πολλά μαζί να γίνουν και γίνεται δύσκολο να τα περάσεις όλα στον ακροατή. Θα σου πω τώρα μια λεπτομέρεια, λίγο αστεία. Ξέρεις ποια ήταν η πρώτη ιδέα να γράψω κάτι σαν αυτό το έργο; Το Φρερε Ζακ. Δεν στο είπα προηγουμένως. Μέσα από το σύντομο θεματάκι του τραγουδιού ήθελα να ζωγραφίζω ένα ηχητικό παιδί! Ακούγεται το Φρερε Ζακ καθαρά μόνο μια φορά στο calmo του πρώτου μέρους αλλά κι άλλες δέκα φορές παίζει μέσα στις φράσεις, τις κρατάει αλλά τους κρύβεται.
-Αστειεύεστε!
--Όχι. Μια μέρα ερχόταν μέσα μου η μελωδία. Σχεδόν όλη την ημέρα. Ξαφνικά λέω… ααα αυτό είναι θέμα για να γράψω κάτι αλλιώτικο.. Στο πρώτο μέρος λοιπόν το ακούμε αν μας το δώσει αυτός που παίζει με ολόκληρη την ορχήστρα μαζί. Μπαίνει και βγαίνει αλλά όλα πάνε γρήγορα. Αλλάζουν θέσεις μακρινές τα δάχτυλα, χάνουν τη δύναμη τα χέρια. Το θέμα του τραγουδιού το δίνω σε πολλές εκδοχές. Είναι δύσκολο να τις ανακαλύψεις και να τις βγάλεις τραγουδιστά, αυτές όμως δουλεύουν. Εσύ κρεμάς τα δάχτυλα σε 14 νότες απόσταση και τα χέρια το ένα στην ανατολή και το άλλο στη δύση, τη μια φορά ξεκινάει το θέμα αυτό στη μέση της άρσης και την άλλη με δυο νότες στο δεξί και πέντε στο αριστερό.
Προσοχή, στο έχω ξαναπεί, όλα γίνονται καθαρά μόνο αν βρεις αντιστίξεις. Δεν γράφουμε με χέρια, γράφουμε με νότες, με ήχους. Στο πρώτο μέρος του κοντσέρτου μου, το μέρος του πιάνου είναι η ορχήστρα, που παίζει με μια ορχήστρα που δεν ανακατεύεται στη δουλειά του πιάνου.. Βρέθηκα μπροστά σε πολλά αδιέξοδα αναζητώντας την ερμηνεία του έργου. Είναι έργο δεξιοτεχνικό, φιλόδοξο, πλουσιότατο σε απρόσμενες εναλλαγές,
ΕΑ. Σήμερα, εγώ μπορώ να συμπληρώσω: Είναι κομψοτέχνημα που το ελεύθερης συνθεσιακής τεχνοτροπίας πύκνωμα του φωτίζει την απλότητα, την ηρεμία, το χαμόγελο. Η Κυριακού μου είπε το 1974: Για μένα το έχω συνθέσει. Θα παίξει κάποιος σε είκοσι χρόνια κάτι άπαιχτο και άγνωστο; Θα εκτιμήσει ότι το έγραψε μια γυναίκα;
-Καταλαβαίνω ότι δημιουργήσατε εντελώς ελεύθερη. Χωρίς καμμιά επιρροή.
--Στη ζωή μου ήμουν πάντα μεγάλη και πάντα ελεύθερη, εκτός από καταστάσεις που πάλεψα να δεχτώ ότι δεν πρέπει να ενεργώ εντελώς ελεύθερα. Εκεί κρέμασα τα λάθη μου, όπως κι εσύ θα κρεμάσεις κάπου εκεί κοντά τα δικά σου. Η ζωή θέλει και να παίζεις μουσική στη σι ύφεση ελάσσονα, βάζοντας διέσεις εκεί που χρειάζεται να βάλεις τα όχι σου, αφήνοντας τα ναι για παρακάτω..
-Μου είπατε μιλώντας στην αρχή για τον Paul Wittgenstein που σας έλεγε ότι είναι βασικό το να αξιοποιούμε ακόμα και την αναπνοή μας γιατί χωρίς αυτήν θα πνιγούμε, άρα και στη μουσική κάτι θα πνίξουμε περνώντας αδιάφορα από πάνω της.
--Για τον Μότσαρτ μου το έλεγε αλλά γενικά το έλεγε και στο κοντσέρτο για αριστερό χέρι του Ραβέλ. Να σου πω ότι ο Ραβέλ δέχτηκε και να αλλάξει μερικά πραγματάκια στο Κοντσέρτο αυτό, για να ακούγεται πιο λεπτοδουλεμένο με τις αναπνοές όπως του επέμενε ο Wittgenstein.
Εγώ εφάρμοσα τις αναπνοές όπως μου τις έδειξε στον Μπετόβεν. Να ξέρεις ότι αυτός ο μονόχειρας ήταν τεράστιο ταλέντο. Το 1913 έπαιξε στη Musikverein της Βιέννης αλλά ξέσπασε ο πόλεμος και πήγαν με τον αδελφό του να πολεμήσουν. Μια σφαίρα του διέλυσε το δεξί χέρι και τον αιχμαλώτισαν. Πέρασε πολύ άσχημα αλλά είχε και την ιδέα να παραγγείλει συνθέσεις για το αριστερό χέρι, να παίξει όταν τελειώσουν οι άσχημες ώρες, γιατί αλλιώς θα αυτοκτονούσε χωρίς συναυλίες. Δεν του άρεσαν κάποια έργα που του έγραψαν, ούτε το κοντσέρτο για αριστερό του Προκόφιεφ του άρεσε. Μαζί με τη γυναίκα του και τα παιδάκια τους έφυγαν για την Αμερική το 1945, έζησαν καλά εκεί. Εγώ δεν έκανα πολλά μαθήματα μαζί του, δίδασκε όμως με πάθος, είχε πολλούς μαθητές. Σαν να φύτρωναν λουλούδια στο μυαλό μου μετά. Να τώρα που τα συζητάμε. Ήταν καλός μαζί μου, με συμβούλευε, δεν καθόταν μόνο μια ώρα, με πήρε στα σοβαρά.
Μου είχε πει για την δύναμη του τρίηχου, ότι «μοιάζει κομψό, αλλά κυρίως είναι κομψό στολίδι αν παιχτεί στην ένταση που είναι εκφραστικό». Το έλεγε πολύχρωμο λουλουδάκι. Στο τρίτο μέρος, κάπου στο κέντρο του κοντσέρτου έχω στηριχτεί για δευτερόλεπτα σε ένα τρίηχο από το Σαμμερτάιμ. Δύσκολα θα το βγάλει ο μουσικός στα αυτιά των άλλων. Ο σολίστ πάντως τα ακούει όλα. Εεεε έτσι εκτίμησα το πολύχρωμο λουλουδάκι.
Ο Wittgenstein μου είπε να εκφράζομαι με την αναπνοή μου, όχι όπως όταν μιλάμε αλλά όταν επικοινωνούμε χωρίς λόγια. Τότε δεν καταλάβαινα ότι όταν το παίξιμο μένει ίδιο, περιγράφει πιανίστα χωρίς γνώση.. Έλεγε ότι με το πιανισιμο μπορώ να παίξω ρομαντικά κάτι ήρεμο, ή εσωτερικό, όπως ακριβώς και με ένα φόρτε να εκφράσω όμορφα την ευαισθησία μου. Θέλουμε δέκα συναντήσεις για να τα κάνουμε πράξη όσα θυμάμαι, αλλά θα σου πω κάτι να γελάσουμε. Ο ρομαντισμός για τον Paul Wittgenstein είναι σαν τη ζαχαροπλαστική. Στην αρχή υπερβάλεις, μετά ξεφεύγεις από τον κανόνα και τελικά χαλάς τη γεύση. Πάμε στο πιάνο να σου δείξω όσα είπαμε..
Έφη Αγραφιώτη
Effie.tar@gmail.com
*********
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Το περιεχόμενο του κειμένου, το φωτογραφικό, βιντεογραφικό ή ηχητικό υλικό καθώς και η επιμέλεια του άρθρου είναι ευθύνη του συγγραφέα)
| Το TaR, εκπληρώνοντας το όραμα του ιδρυτή του Νότη Μαυρουδή (1945-2023), συνεχίζει να λειτουργεί ως μία ελεύθερη και αυστηρά μη κερδοσκοπική μουσική διαδικτυακή κοινότητα, που βασίζεται αποκλειστικά στην εθελοντική εργασία και στην εγκυρότητα των συνεργατών του. Δεν απασχολεί επαγγελματίες δημοσιογράφους, διορθωτές κλπ, άρα δεν έχει την υποδομή και τους πόρους ώστε να ελέγχει την ακρίβεια των πληροφοριών και την πνευματική ιδιοκτησία του υλικού που παρατίθεται (κειμένου, εικόνων, βίντεο, ηχογραφήσεων κλπ). Βασίζεται αποκλειστικά στην καλή πίστη του αρθρογράφου, ο οποίος είναι ο υπεύθυνος για τις απόψεις του και για το υλικό που επιλέγει, από το προσωπικό του αρχείο. Οποιοσδήποτε θεωρεί ότι θίγεται από την χρήση πληροφοριών και υλικού παρακαλείται να το δηλώσει άμεσα ώστε να γίνει άμεση διόρθωση (tar.onlinemag@gmail.com). Το TaR έχει ως στόχο να στηρίξει την ποιοτική μουσική δημιουργία κι όχι να θίξει με οποιονδήποτε τρόπο τους δημιουργούς και το έργο τους. Επίσης, η πληροφόρηση που το TaR παρέχει σχετικά με συναυλίες, εκδόσεις, σεμινάρια, διαγωνισμούς, φεστιβάλ κλπ εξαρτάται αποκλειστικά από τις πληροφορίες που παρέχουν οι συμμετέχοντες καλλιτέχνες και το TaR τις δημοσιεύει πάντα "καλή τη πίστει". Το TaR δεν φέρει ευθύνη για πιθανές ανακρίβειες και βασίζεται στην βοήθεια των αναγνωστών ώστε να διορθώνονται τα όποια προβλήματα. Διαχειριστής: Κώστας Γρηγορέας Ιδρυτής: Νότης Μαυρουδής |
