Μίκη Θεοδωράκη - Γιάννη Ρίτσου:
ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
Παναγιώτης Καραδημήτρης & Μιχαηλάγγελος Τουμανίδης
Το κείμενο που ακολουθεί, είναι της Νένας Βενετσάνου και το διάβασε η ίδια στον Ιανό στις 8/5 στην παρουσία τού νέου δίσκου «Επιτάφιος», το εμβληματικό έργο των Γιάννη Ρίτσου και Μίκη Θεοδωράκη, το οποίο εν θα πάψει ποτέ να διασκευάζεται και να είναι μονίμως επίκεντρο ενδιαφέροντος για κάθε νέα γενιά μουσικών.
Στη νέα του εκδοχή, με ερμηνευτή τον λαϊκό τραγουδιστή Παναγιώτη Καραδημήτρη και τον εξαιρετικό δεξιοτέχνη κιθαριστή Μιχαηλάγγελο Τουμανίδη, με την αισθητική επιμέλεια του φακέλου από τους συνεργάτες του Ιανού. Διάχυτος ο σεβασμός προς το έργο και τους δημιουργούς του, από τους νέους ερμηνευτές.
Εάν επέλεξα να δημοσιευτεί το κείμενο της Νένας Βενετσάνου από εκείνη την παρουσίαση, είναι επειδή ήταν το μόνο γραπτό κείμενο ανάμεσα στους υπόλοιπους ομιλητές (Μίμης Ανδρουλάκης, Νότης Μαυρουδής, Σταύρος Κωνσταντινίδης) και για τον επιπλέον λόγο πως μέσα από τις απόψεις της περί θρήνου-θανάτου-σύνθεσης-ερμηνείας από τον τραγουδιστή και κιθαριστή του δίσκου και άλλα ενδιαφέροντα, το σύντομο αυτό κείμενο της Βενετσάνου, περιλαμβάνει ενδιαφέροντα σημεία τα οποία αξίζει να διαβάσουμε.
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΝΕΝΑΣ ΒΕΝΕΤΣΑΝΟΥ
Κάθε νέα ηχογράφηση του Επιτάφιου των Ρίτσου-Θεοδωράκη είναι ένα καλλιτεχνικό γεγονός και εν μέσω κρίσης είναι πλέον ένα εγχείρημα πέρα από το καλό και το κακό. Είναι ένα μήνυμα προς κάθε κατεύθυνση και σηματοδοτεί πολλά πράγματα για όλους, αλλά κυρίως για έναν τραγουδιστή γιατί δεν υπάρχει καλλίτερο έργο από αυτό για να αξιολογήσει ο ίδιος τον εαυτό του, ανεξάρτητα από τι θα κάνουν και τι θα πουν οι άλλοι.
Με το πρώτο άκουσμα εντυπωσιάστηκα από την ευθύτητα με την οποία ο Παναγιώτης Καραδημήτρης τοποθετήθηκε ερμηνευτικά. Από την πρώτη νότα τιμά το ποίημα, τη μουσική ως προς την λαϊκή τους φύση, άλλα και τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, ο οποίος χαρακτήρισε το έργο αυτό, όσο κανείς άλλος τραγουδιστής.
Για το πώς τραγουδά ένας λαϊκός τραγουδιστής, δεν υπάρχει συνταγή, υπάρχει τρόπος, ένας τρόπος που έχει διαμορφωθεί από την συνισταμένη πολλών και διαφορετικών φωνών. Ο τρόπος αυτός προϋποθέτει ο τραγουδιστής να έχει δικό του πρόσωπο.
Το λέω για να καταλάβουμε πόσο ξάστερος είναι ο Παναγιώτης (Καραδημήτρης) στην όλη διαδικασία μεταφοράς της σύγχρονής μας παράδοσης στο τώρα.
Παραμένει ο εαυτός του, αφτιασίδωτος και δείχνει το δρόμο τον σωστό, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί μέσα στο Έντεχνο τραγούδι και που είναι ο σωστός τρόπος ερμηνείας για το Ελληνικό τραγούδι, μέσα στην δαιδαλώδη τωρινή εποχή της κρίσης.
Να συγχαρώ τον ΙΑΝΟ που έβαλαν στην συλλογή τους αυτό το μουσικό έργο, η έκδοση είναι εξαιρετική, ο εικαστικός Βασίλης Βαφειάδης έδωσε με τους πίνακές του τον δικό του αέρα στην έκδοση. Ένας–ένας αλλά και όλοι μαζί οι καλλιτέχνες και συντελεστές του δίσκου, πίνουν από την ίδια πηγή και όλοι συγκλίνουν προκειμένου να φτιαχτούν νέοι δεσμοί ανάμεσά τους, όπως έγινε και τότε την πρώτη εποχή του έργου.
Ο Παναγιώτης γράφει στο σημείωμα του δίσκου κάτι πολύ σημαντικό: ….στην συγκεκριμένη χρονική συγκυρία….. αναζητώ… μια οδό διαφυγής και ένα προσωπικό στήριγμα, …να επαναβαπτιστώ… για να δώσω τον ύψιστο πολιτικό αγώνα: Να παραμείνω άνθρωπος.
Σήμερα, που άλλαξαν οι δεσμοί ανάμεσα στους καλλιτέχνες και ανάμεσά μας, ο ανταγωνισμός έχει αντικαταστήσει τον διάλογο, υπάρχουν οι διαχρονικές αξίες που αντιστέκονται εντός της τέχνης και η παράδοση μας το επιβεβαιώνει.
Τι σημαίνει όμως σήμερα παράδοση, μέσα από την πειραγμένη αναπαραγωγική διαδικασία της τέχνης εν μέσω δανείων, μιμητισμό και καταναλωτισμό;
Το ιστορικό γεγονός αυτό που βλέπουμε να συμβαίνει το ΄36, να αναπαράγεται διαρκώς, μέχρι των ημερών μας και η ευθύνη να βαραίνει το μέρος αυτό της κοινωνίας που ασκεί την αρχή και συμπεριφέρεται σαν ζώο, δηλαδή με ανικανότητα σκέψης.
Δυστυχώς όλες οι ιδεολογίες του 20ού αιώνα αγνοούν ηθελημένα, τον ανθρώπινο πόνο και κατασκεύασαν κρύα πολιτικά συστήματα, κρύα τέχνη, που εξαρθρώνει την ανθρωπιά μας.
Αναλογιστείτε τι έχουμε υποστεί ως λαός στην Ελλάδα τον 20ο αιώνα. Πόλεμοι, ξεριζωμοί, βασανιστήρια, καταστροφές που προκαλούν ανάλγητοι άνθρωποι, οι οποίοι καταργούν από τις κοινωνίες τον ανθρώπινο πόνο, ενώ τον βγάζουν φωτογραφία. Ο πόνος υπάρχει γι’ αυτούς, ως νικηφόρο τρόπαιο και τον αντιλαμβάνονται ως υλικό κόστος.
Ο Ρίτσος όμως βάζει στο κέντρο του ποιήματός του το ον που πονάει αληθινά-δεν έχει σημασία το φύλο-είναι το ον που κάνει την επανεκκίνηση του κοινού συναισθήματος, είναι το ον που με συνείδηση, πάει κόντρα σε ότι σκοτώνει την συνείδηση.
Ο Ρίτσος ως ποιητής δεν έχει απλά αντίληψη για τον κόσμο, αλλά συνυπολογίζει και αποδέχεται ως αρχική προϋπόθεση τη μόνη πραγματικότητα που αξίζει για τον άνθρωπο: την συνείδηση του ανθρώπινου πόνου, σ’αυτόν τον κόσμο.
Εάν αντιλαμβανόταν τον κόσμο χωρίς τον ανθρώπινο πόνο, τον αντιλαμβανόταν δηλαδή μόνο ιδεολογικά, θεωρητικά, τότε δεν θα μπορούσε να μεταμορφώσει την οπτική εμπειρία μιας εικόνας ενός ιστορικού γεγονότος - σε καλλιτεχνικό έργο, σπάζοντας τον χρόνο. Σε κάθε περίπτωση, το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα θα ήταν ψυχρό.
Θα ήταν ένας επικήδειος, δεν θα ήταν Θρήνος.
Και Θρήνος τι είναι; Είναι μια διαμαρτυρία ενάντια σε ότι αποκλείει τον αγώνα για ζωή, μέσα στον κόσμο που ζούμε.
Όταν προκύπτουν τα σοβαρά γεγονότα που απειλούν τη ζωή, η σωστή και αυτονόητη θέση του ανθρώπου είναι να υψωθεί ενάντια στον Θάνατο και η συνείδησή του να τοποθετηθεί στα γεγονότα. Όταν αντιλαμβάνεται τα σοβαρά αλλά κάμπτεται η συνείδηση μπροστά τους, τότε οι άνθρωποι γίνονται παθητικοί, εξαφανίζονται, κρύβονται πίσω από ιδεολογήματα, από θεωρίες, από νούμερα, στατιστικές και μένει ένα καθεστώς ανάλγητο, μια καθεστηκυία τάξη, που έχει δικαίωμα να σκοτώνει ή να εγκληματεί.
Ο Άνθρωπος που θέλει να παραμείνει άνθρωπος, όπως το εννοεί ο Ρίτσος και το είπε πολύ σωστά ο Παναγιώτης (Καραδημήτρης) είναι εκείνο το ον, ο ακέραιος άνθρωπος- και δεν έχει σημασία το φύλο- που αντιστέκεται και παλεύει ενάντια στην ιδέα του Θανάτου. Όλα τα άλλα έπονται. Για τον λόγο αυτό δεν έχει σημασία ποιος τραγουδά τον Επιτάφιο, όσο ότι τον τραγουδά και ανυψώνεται ως Άνθρωπος.
Όσοι φοβούνται και υποτάσσονται στη σιωπή του θανάτου, εξυμνούν το κακό και έτσι κληροδοτούνται τα τερατώδη καλλιτεχνικά έργα, να καταμαρτυρούν την απανθρωπιά.
Ευτυχώς όμως την Ιστορία την γράφουν και οι ηττημένοι, όχι μόνο οι νικητές. Ο Θεοδωράκης συναντήθηκε με τον Ρίτσο 22 χρόνια αφότου ο Ρίτσος έγραψε τον Επιτάφιο, σε ηλικία 25 χρονών και δημιούργησαν ένα ολόκληρο κίνημα με το έντεχνο τραγούδι, πρώτα ως ποιητές και μετά ως επαναστάτες.
Το κίνημα του Έντεχνου δεν είχε στόχο να διδάξει λογοτεχνία, αλλά να παράξει σκέψη, σπάζοντας την σιωπή των νεκρών.
Ήθελαν την ανύψωση του Ορθού Λόγου και με το τραγούδι να συνειδητοποιήσει ο κόσμος ότι ο Θάνατος δεν πρέπει να γίνει ο στόχος του Ανθρώπου.
Γι’ αυτό το λόγο χαίρομαι που οι καλλιτέχνες βγαίνουν σε μια εποχή που κλονίζονται οι δεσμοί της διανόησης, από παράλογες αντιλήψεις για τον κόσμο να μας θυμίζουν με αυτό το έργο αναφοράς, το πόσο σημαντική όσο και απαραίτητη είναι η πνευματική παλινόρθωση ως καλλιτεχνική πρόθεση, αλλά και ως συλλογική προσπάθεια των ανθρώπων, για να ξεπεράσει η κοινωνία την Ήττα της.
Για τους επιζήσαντες μεταπολεμικούς καλλιτέχνες, ο πόνος δεν ήταν εικονική πραγματικότητα, ήταν εμπειρία, έννοια και συναίσθηση και γι’ αυτό το έργο τους στήριξε ψυχές.
Είχαν επιβιώσει οι ίδιοι από μια συστηματική προσπάθεια εξόντωσης και πίσω τους ακολουθούσε στρατιά πικραμένων και απαρηγόρητων ανθρώπων.
Ένας–ένας και όλοι μαζί τότε έφτιαξαν έργα ελληνικής διανόησης που δεν επιδέχονται παραχάραξη, γιατί η δύναμή τους στηρίζεται στην συνείδηση του ανθρώπινου πόνου, ο οποίος είναι απ’ όλους αναγνωρίσιμος και αποδεκτός απ’ όλους, πέρα από ιδεολογίες.
Σε αντίθεση με τον μεταπολεμικό αλληλοσπαραγμό όπου έχουμε την συνειδητή εξόντωση των πνευματικών ανθρώπων από ένα Κράτος–τέρας, η σημερινή εξόντωση δεν έχει να κάνει τόσο με ντόπιες μικροδιαφορές και μικροσυμφέροντα, όσο με την άσκηση μιας παγκόσμιας πνευματικής βίας, που αποσκοπεί στην πνευματική υποτέλεια των δημιουργών και καταστρέφει την πρωτογενή δημιουργία.
Μέσα σε αυτόν το καινούργιο νέο-συντηρητικό πολιτικό τοπίο, ο Επιτάφιος σηματοδοτεί ξανά μια καινούργια αρχή, σε προσωπικό και σε συλλογικό επίπεδο.
Νένα Βενετσάνου
(8/5/2018)
Τεχνική επιμέλεια σελίδας και επιλογή εικόνων και βίντεο: Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)