"χωρίς λεονTaRισμούς"
Μουσική παιδεία, (γενικά)
Η σκέψη υπήρχε μέσα μου εδώ και πολύ καιρό. Η αφορμή όμως δόθηκε όταν διάβασα το σχόλιο του Ε. Ασημακόπουλου με θέμα "Μουσική παιδεία και κιθάρα". Παραθέτω αυτούσια μία πρόταση από το άρθρο: "Ούτε λίγο ούτε πολύ οι δάσκαλοι νιώθουν κατά κάποιο τρόπο αμήχανοι σε μια τάξη που άλλα ζητάει κι άλλα δίνουν και κλονίζονται με τη σκέψη πως πάνε αντίθετα στο ρεύμα της εποχής." Δεν διαφωνώ, ούτε με την άποψη, ούτε με τις ενδεχόμενες προτάσεις για την αντιμετώπιση του φαινομένου που παρατίθενται στη συνέχεια του άρθρου. Ο προβληματισμός μου απλά ακολουθεί την αντίθετη κατεύθυνση: Γιατί η τάξη ζητάει "άλλα", τι ακριβώς είναι αυτά τα "άλλα" που ζητάει, από πού προωθούνται και γιατί με το να διδάσκεις κλασσική κιθάρα, πας αντίθετα στο ρεύμα της εποχής.
(Μπροστά στο πρόβλημα)
Ο προβληματισμός παλιός. Με την απόκτηση του διπλώματος της κλασσικής κιθάρας, οπότε και άρχισα να δίνω ρεσιτάλ «στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις τις Ελλάδας…», με απασχολούσε κάτι που πιθανότατα απασχολεί πολλούς μουσικούς ερμηνευτές, όχι μόνο κιθαριστές. Πώς θα γίνει το κοινό που παρακολουθεί τα ρεσιτάλ αυτά να σταματήσει να αποτελείται κατ' εξοχήν από τους μυημένους ή τους υπό μύηση μαθητές; Γιατί οι αίθουσες αποτελούνται κατά βάση από τους ίδιους και τους ίδιους; Γιατί τα ρεσιτάλ κιθάρας αφορούν μόνο ένα μέρος κιθαριστών και όχι γενικά τον κόσμο; Εκεί ξεκίνησε μια αναζήτηση του τι γίνεται στην εκπαίδευση σήμερα, που σταδιακά με οδήγησε σε μια ιστορική αναδρομή του ρόλου της μουσικής στην παιδεία από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
(Ξετυλίγοντας το κουβάρι)
Φυσικά τα αποτελέσματα αυτής της αναζήτησης δεν θα μπορούσαν να παρατεθούν εδώ, η έκταση είναι τεράστια και θα κάλυπτε την ύλη του περιοδικού τουλάχιστον για τα επόμενα 10 χρόνια. Θα ξετυλίξω περιληπτικά το κουβάρι από τη στιγμή που η Ελλάδα έγινε ανεξάρτητο κράτος και οργανώθηκε πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά. Ανάμεσα στους πρωταρχικούς στόχους του νεοσύστατου λοιπόν κράτους είναι και η οργάνωση ενός συστήματος εκπαίδευσης, με συγκεκριμένους στόχους και δομή υλοποίησης τους. Ιδρύονται τα πρώτα σχολεία, και με νόμο του 1834 εντάσσονται στο Πρόγραμμα Σπουδών τα βασικά μαθήματα που θα έπρεπε να παρακολουθεί ο μαθητής. Τα μαθήματα του πρώτου σχολείου της Ελλάδας είναι τα εξής: Κατήχηση, ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, γραμμική- ιχνογραφία και «φωνητική μουσική».[1] Έκτοτε, και σε οποιαδήποτε νέα ρύθμιση, νομοσχέδιο και νόμο που θεσπίζεται, το μάθημα της μουσικής δεν λείπει από κανένα Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών, αναγνωρίζοντας έτσι τον καθοριστικό ρόλο που μπορεί να παίξει στην ανάπτυξη και διαμόρφωση ενός παιδιού.
(Μάθημα Μουσικής στα Σχολεία)
Και μέχρι εδώ, όλα καλά. Σήμερα το μάθημα της μουσικής διδάσκεται σε όλες τις τάξεις του Δημοτικού, του Γυμνασίου και φτάνει (προαιρετικά) και μέχρι την Α' Λυκείου. Ποιο είναι όμως ακριβώς το μάθημα της μουσικής, ποιος είναι ο στόχος του, τι ακριβώς είναι αυτό που θέλει να κερδίσουν τα παιδιά από αυτό και γι αυτό το λόγο συμπεριλαμβάνεται σε όλα τα Προγράμματα; Στόχος είναι να μάθουν τα παιδιά τη σημειογραφία της μουσικής; Να μάθουν τη θεωρία της μουσικής; Να μάθουν να τραγουδούν ή να παίζουν κάποιο όργανο; Να μάθουν την Ιστορία της μουσικής; Είναι όλα αυτά μαζί; Ίσως. Αλλά και πάλι όχι μόνο.
Ξεκινώ λοιπόν παραθέτοντας αυτούσιο το κείμενο που βρίσκεται στο site του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (του επίσημου, δηλαδή φορέα του Υπουργείου Παιδείας υπεύθυνου για τη συγγραφή των σχολικών βιβλίων, τα Αναλυτικά προγράμματα σπουδών τους στόχους και τις επιδιώξεις κάθε μαθήματος κλπ.[2]),. Αναφορικά λοιπόν με το μάθημα της μουσικής, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο δηλώνει(οι υπογραμμίσεις δικές μου):
« Το μάθημα της Μουσικής Αγωγής στοχεύει στην καλλιέργεια του μαθητή μέσα από την ευεργετική επίδραση της μουσικής παιδείας. Η εξελικτική πορεία αυτής της παιδείας πραγματοποιείται σταδιακά μέσα από συγκεκριμένες επιδιώξεις, προς τις οποίες ο δάσκαλος κατευθύνει την τάξη του. Οι επιδιώξεις αυτές αφορούν το γνωσιολογικό, το συναισθηματικό και τον ψυχοκινητικό τομέα ανάπτυξης των παιδιών»
Η εκπαιδευτική διαδικασία ακολουθεί ανεξάρτητα από τα μαθήματα, μια συγκεκριμένη πορεία που έχει ως εξής:
§ Οι στόχοι
§ Τα μέσα
§ Οι δραστηριότητες
§ Η αξιολόγηση
Οι στόχοι λοιπόν υπάρχουν. Και είναι μάλιστα ορθώς τοποθετημένοι και απολύτως θεμιτοί. Και σαφώς αναδεικνύει την αναγκαιότητα της αξιοποίησης του μαθήματος της μουσικής, όχι μόνο προκειμένου να δημιουργηθούν νέοι μουσικοί, αλλά κυρίως προκείμενου το παιδί να εξελιχθεί μέσα από την καλλιέργεια και την γενικότερη παιδεία, σε έναν ενεργητικό ακροατή, με βούληση, δυνατότητες και κριτήρια επιλογής.
(Βιβλία Μουσικής)
Περνώντας στο δεύτερο στάδιο της πορείας, ήδη τα πράγματα δυσκολεύουν. Το βασικό μέσο για τη διδασκαλία ενός μαθήματος, το πρωταρχικό θα λέγαμε πλέον, είναι το σχολικό βιβλίο. Αυτό που από τα πρώτα χρόνια της οργανωμένης εκπαίδευσης, αποτελούσε την πρώτη επαφή του μαθητή με τα αντικείμενα που θα διδασκόταν κατά τη διάρκεια της χρονιάς. Σχεδόν πριν καν γνωρίσει το δάσκαλο. Η εικόνα είναι γνωστή σε όλους: Πρώτη μέρα στο σχολείο, αγιασμός και βιβλία. Και με την επιστροφή στο σπίτι, ένα πρώτο ξεφύλλισμα, μια πρώτη επαφή και μια πρώτη επιλογή. Αποδεδειγμένα πλέον, υπάρχει ολόκληρη επιστήμη γύρω από το «στήσιμο» ενός βιβλίου, προκειμένου αυτό να είναι όσο το δυνατό περισσότερο ελκυστικό για τον αναγνώστη. Σ’ αυτό λοιπόν το δεύτερο στάδιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, το βιβλίο της μουσικής μέχρι σήμερα απουσιάζει τελείως από την Πρωτοβάθμια εκπαίδευση (δειλά ετοιμάζονται να κυκλοφορήσουν από του χρόνου τα πρώτα βιβλία μουσικής που απευθύνονται σε μαθητές της Ε΄ και της Στ΄ τάξης του δημοτικού). Μέχρι στιγμής υπάρχει ένα κοινό βιβλίο για όλες τις τάξεις, το οποίο αφορά μόνο το δάσκαλο και δε δίνεται στα παιδιά, με προτεινόμενες δραστηριότητες. Μια απόπειρα οργάνωσης του μαθήματος είχε γίνει στα τέλη της δεκαετίας του ’80 (μπορεί και στις αρχές του ΄90, επιφυλάσσομαι να πω με ακρίβεια), με συγγραφική ομάδα εξαιρετικούς μουσικούς (Γρηγορίου, Κουρουπός, Κυπουργός Μαραγκόπουλος,), δυστυχώς όμως το έργο δεν υλοποιήθηκε ποτέ και αυτή τη στιγμή το επικαλούνται και το χρησιμοποιούν κάποιοι, που μετά από μεγάλη προσπάθεια και με τη βοήθεια της τύχης έφτασε στα χέρια τους ως προσωπικό αρχείο.
Ο δάσκαλος, καλείται να πετύχει τους στόχους του μαθήματος με τη διάθεση του, το μεράκι του, το ενδιαφέρον του και φυσικά με τη φαντασία και την πρωτοβουλία του. Και όλα αυτά θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ακόμα και με θεαματικά αποτελέσματα, αν υπήρχε η βεβαιότητα ότι κάθε δάσκαλος θα είχε όλα τα παραπάνω τα χαρακτηριστικά. Είναι όμως έτσι; Το πραγματικά τεράστιο κεφάλαιο του δασκάλου το αφήνω για επόμενο άρθρο, γιατί ουσιαστικά αφορά στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση και στον τρόπο με τον οποίο οι εκπαιδευτικοί προετοιμάζονται για τη διδασκαλία του μαθήματος της μουσικής, είτε στα Παιδαγωγικά Τμήματα Δημοτικής Εκπαίδευσης, είτε στα Μουσικά τμήματα του πανεπιστημίου, καθώς επίσης και στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει η πολιτεία το θέμα της επιλογής του δασκάλου της μουσικής.
(Υλικοτεχνική υποδομή)
Φυσικά, δεν μπαίνω στον κόπο να σχολιάσω τα υπόλοιπα μέσα τα οποία θα όφειλε να έχει στη διάθεση του ο δάσκαλος της μουσικής (κατ’ αρχήν αίθουσα μουσικής, ηχοσύστημα, όργανο για τον ίδιο, όργανα για τα παιδιά, cd με μουσικά παραδείγματα) τα οποία φαντάζουν ουτοπικά για το σύνολο σχεδόν των σχολείων… Και φυσικά φαντάζουν ουτοπικά, αν σκεφτεί κανείς τη γενικότερη υλικοτεχνική υποδομή που έχουν τα περισσότερα σχολεία (σε σχολείο που δίδασκα πέρσι σε κάποιο χωριό της Ελλάδας, με την ιδιότητα της φιλολόγου πλέον, μου ήταν αδύνατο να βρω ένα χάρτη στο σχολείο, προκειμένου να δείξω στα παιδιά πού είναι η Αίγυπτος, για την οποία κατά τα άλλα ήταν υποχρεωμένα τα παιδιά να ξέρουν σπιθαμή προς σπιθαμή τις πυραμίδες της…)
Φυσικό επακόλουθο της κατάστασης, είναι και οι περιορισμένες δυνατότητες για ανάπτυξη δραστηριοτήτων, που είναι το επόμενο στάδιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Το αποτέλεσμα είναι λίγο- πολύ γνωστό: το μάθημα της μουσικής, καταλήγει να αφορά ένα μέρος μαθητών, τους «φυσικά προικισμένους» με καλή φωνή και το σχηματισμό χορωδίας για τη διοργάνωση των σχολικών γιορτών. Σ’ αυτό το θέμα περιορίζονται και οι απαιτήσεις που έχουν ο διευθυντής του σχολείου και ο σύλλογος των διδασκόντων από το δάσκαλο της μουσικής, πώς θα τους οργανώσει μια αξιοπρεπή γιορτή, για να έρθουν οι γονείς, ενδεχομένως και κάποια ανώτερα στελέχη του Υπουργείου Παιδείας και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ιδιαίτερα αν πρόκειται για τα σχολεία της ελληνικής επαρχίας).
(Αξιολογήσεις)
Οπότε και φτάνουμε στο στάδιο της αξιολόγησης. Η διαδικασία είναι απλή και σαφέστατη: Ποιος ήταν ο στόχος; Τον έχω πετύχει; Τον έχω έστω προσεγγίσει; Το σύνολο των στόχων μου; Έστω ένα μέρος; Εδώ αναφέρονται και οι υπογραμμίσεις που είχα βάλει στην αρχή στο παράθεμα από τους στόχους τους Παιδαγωγικού Ινστιτούτου: «…καλλιέργεια του παιδιού…. Γνωσιολογική, συναισθηματική, ψυχοκινητική ανάπτυξη». Ας πούμε λοιπόν πλέον ότι κάνουμε εμείς την αξιολόγηση της μουσικής παιδείας στην Ελλάδα. Μήπως δεν θα έπρεπε να μας προβληματίζει το στερεότυπο του κοινού ενός ρεσιτάλ κλασσικής μουσικής; Μήπως δεν θα έπρεπε να μας προβληματίζει η φράση «άλλα ζητάει ο μαθητής και άλλα διδάσκουμε εμείς στα ωδεία»; Μήπως το έργο του δασκάλου του μουσικού οργάνου να μην ήταν τόσο δύσκολο και να μην έμοιαζε μερικές φορές σχεδόν ακατόρθωτο μπροστά στο ρεύμα της εποχής; Και επιπλέον, γιατί πρέπει κάποιος να μάθει ένα όργανο για να γίνει καλός ακροατής και να τον αφορά μια συναυλία, ή να πρέπει να είναι ζωγράφος για να τον αφορά μια έκθεση ζωγραφικής, ηθοποιός για να δει μια καλή θεατρική παράσταση;
Το πρόβλημα είναι πολύ μεγαλύτερο και πολύ βαθύτερο (φυσικά για όσους το θεωρούν πρόβλημα) και αφορά την Πολιτεία, μέσα στα πλαίσια του ευρύτερου προβληματισμού για το τι παιδεία θέλει να δώσει στα παιδιά της και τι αυριανούς πολίτες έχει στόχο να διαμορφώσει μέσω αυτού του δυνατού όπλου που έχει στα χέρια της. Η απάντηση θα μπορούσε να συνοψισθεί στους παρακάτω στίχους του Κωστή Παλαμά:
Τα σχολειά χτίστε
...και τα παράθυρα να' ναι ανοιχτά για να 'μπει ο ήλιος,
σέρνοντας πίσω του το φεγγάρι
κι ο δάσκαλος ποιητής και τα βιβλία να είναι σαν κρίνα
Βασιλική Λεοντάρη
leontari@tar.gr
(Φεβρουάριος 2007)
επιλογή εικόνων: Κώστας Γρηγορέας
[1] ΛΕΦΑΣ Χ. (1942): 67, « Η Ιστορία της εκπαιδεύσεως», εκδόσεις: ΟΕΣΒ
[2] www.pi-schools.gr