Η κλασική κιθάρα τον 19ο αιώνα
(Α' μέρος)
Εισαγωγή
Η αρχή του 19ου αιώνα είναι ένα ορόσημο με ουσιαστική σημασία για την ιστορία της κιθάρας, καθώς τότε είναι που αυτή κάνει το ντεμπούτο της ως σολιστικό όργανο και αρχίζει να διεκδικεί μια θέση στον χώρο της λεγόμενης «σοβαρής» μουσικής. Ταυτόχρονα και σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, η περίοδος αυτή της ιστορίας αναφέρεται ως μεταίχμιο ανάμεσα στην κλασική και στη ρομαντική εποχή. Αυτό σημαίνει ότι μαζί με τα στοιχεία (αισθητικά, φιλοσοφικά, κ.α.) που χαρακτηριστικά θυμίζουν τον 18ο αιώνα, συνυπάρχουν νέα που διαφοροποιούνται και προοιωνίζουν την καινούρια εποχή.
Η στροφή προς το παρελθόν με ιδιαίτερη την προτίμηση και την αναζήτηση σε έργα του Μεσαίωνα είναι μια από τις ευδιάκριτες διαφοροποιήσεις από την κλασική (που στρέφεται κυρίως στο απώτερο αρχαιοελληνικό παρελθόν) στην ρομαντική περίοδο. Όσον αφορά τον τρόπο έκφρασης, στον ρομαντισμό κυριαρχεί το συναίσθημα, η φαντασία, η ατομικότητα. Επιπλέον, υπάρχει ελευθερία έκφρασης που οδηγεί άλλες φορές σε εσωτερικά μονοπάτια και στο υποσυνείδητο, ενώ άλλοτε σε αναζητήσεις στο φαντασιακό, ονειρικό ακόμη και στον μεταφυσικό κόσμο. Η κυρίαρχη αντίληψη για την τέχνη είναι ότι αυτή απευθύνεται στις αισθήσεις και επενεργεί φυσικά. Η αλήθεια παραμένει το ζητούμενο και ταυτίζεται με το πνευματικό, το αγνό, το φυσικό. Εφόσον λοιπόν, η μουσική ανάγεται στην πιο αγνή από όλες τις τέχνες, είναι αυτή που προσεγγίζει την αλήθεια με τον καλύτερο τρόπο.
Η κιθάρα και η σύγκλιση με το ρομαντικό πνεύμα
Η κιθάρα αντιπροσωπεύει το πνεύμα και την αισθητική του ρομαντισμού τόσο σε ποιοτικά (σε αυτό που μεταφράζεται ως υποκειμενική αίσθηση) όσο και σε τεχνικά χαρακτηριστικά: αναφέρεται ότι έχει λυρισμό, εκφραστικότητα, μελαγχολικό και ονειρικό χαρακτήρα ενώ μπορεί μέσα από την ποικιλία ηχοχρωμάτων και τη μίμηση άλλων οργάνων να εκφράσει μια μεγάλη γκάμα συναισθημάτων και αποχρώσεων. Συνδέεται επίσης με την λατρεία για οτιδήποτε μεσαιωνικό, καθώς παραπέμπει στους ιππότες και στους τροβαδούρους: ο κιθαρίστας είναι το πρότυπο του ελεύθερου και μποέμ καλλιτέχνη. Είναι το όργανο που κατεξοχήν έχει εξωτικό χρώμα και ερμηνεύει λαϊκές μπαλάντες και τραγούδια. Είναι αυτό που κυριαρχεί ως όργανο συνοδείας για το τραγούδι που ανθεί και ανταποκρίνεται στην αυξανόμενη ζήτηση για τη μουσική σε ιδιωτικούς χώρους.
Golden age και guitaromanie
Το πρώτο μισό του 19ου αιώνα είναι η περίοδος ανάπτυξης της τεχνικής και της παιδαγωγικής της κλασικής[1] κιθάρας. Τα τεχνικά της χαρακτηριστικά έχουν υποστεί κάποιες αλλαγές σε σχέση με την κιθάρα του 17ου και 18ου αιώνα: έχει πια έξι μονές χορδές, δυο οκτάβες έκταση από την έκτη στην πρώτη χορδή και έχει αποκτήσει συμμετρία και περισσότερη ευελιξία. Αυτές οι αλλαγές είναι ευνοϊκές και συντείνουν στο φαινόμενο της εξάπλωσης και της αυξανόμενης δημοφιλίας του οργάνου.
Οι ρομαντικοί ταξιδεύουν πολύ και συνηθίζουν να παίζουν μουσική στην ύπαιθρο. Αγαπούν την κιθάρα λόγω φορητότητας και για τον ευγενικό της ήχο (gentle sound). Σταδιακά παρατηρείται μια αυξανόμενη προτίμηση, που μετατρέπεται σε εμμονή για την κιθάρα. Κάθε σπίτι ή μάλλον -σύμφωνα με μαρτυρίες της εποχής- «every respectable woman» έχει μια κιθάρα . Κάθε μέρα κυκλοφορούν νέες συνθέσεις, όπως τραγούδια, ντουέτα, σόλο, romances[2], ενώ οι νέοι κυκλοφορούν στους δρόμους και τραγουδούν γνωστές άριες με τη συνοδεία κιθάρας.
Αξιοσημείωτο και ενδεικτικό για το κλίμα της «guitaromanie» είναι ότι μια από τις εξέχουσες μουσικές προσωπικότητες του ρομαντισμού, ο αυστριακός συνθέτης Franz Peter Schubert (1797 – 1828), ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την κιθάρα. Συνέθεσε πάνω από 600 lieder, πολλά εκ των οποίων πήραν σχήμα ενώ πειραματιζόταν με τη συνοδεία της. Η οικονομική του κατάσταση άλλωστε, δεν του επέτρεπε να αγοράσει ένα πιάνο, έτσι, η κιθάρα ήταν ένας τρόπος να εξακριβώσει την ηχητική αποτύπωση των συνθέσεών του. Καθώς το όργανο απολάμβανε μεγάλη δημοτικότητα, πολλοί μουσικοί εκδότες, συμπεριλαμβανομένου του εκδότη του, Schubert, Diabelli, πρόσφεραν μεταγραφές των έργων του για κιθάρα. Δεν προκαλεί έκπληξη, λοιπόν, το γεγονός ότι η πρώτη έκδοση του κύκλου lieder «Die Schöne Müllerin», δημοσιεύτηκε με συνοδεία κιθάρας.
Η μόδα φέρνει την κιθάρα στους αστούς και στους αριστοκράτες. Σε όλη την Ευρώπη απλώνεται η «guitaromanie»: αρχικά στη Γαλλία, έπειτα στην Αυστρία και τη Γερμανία και κάποτε και στην Αγγλία. Το φαινόμενο συνδέεται ιδιαίτερα με το γυναικείο φύλο και δυστυχώς όπως ακριβώς οι γυναίκες περιορίζονται στην ιδιωτική σφαίρα και οι απασχολήσεις τους θεωρούνται ελαφρές και χαριτωμένες, έτσι και η κιθάρα τοποθετείται στη σφαίρα του σαλονιού και του ερασιτεχνισμού.
«We hate the guitar»
Η «σοβαρή» φύση λοιπόν, του οργάνου είναι αμφιλεγόμενη[3]. Οι κριτικοί άλλοτε εκφράζονται συγκαταβατικά για την κιθάρα (charming, sweet and limited) και άλλοτε τη στηλιτεύουν ανοιχτά, διατυμπανίζοντας την άποψη ότι είναι ένα όργανο με περιορισμένο ρεπερτόριο και μηδαμινές τεχνικές και ηχητικές δυνατότητες. Την ίδια περίοδο, μια νέα γενιά συνθετών-κιθαριστών, προερχόμενοι από τις μεσογειακές χώρες παλεύουν για να αλλάξουν τις αντιλήψεις αυτές, μέσω της δεξιοτεχνίας τους και της ανάδειξης των δυνατοτήτων της κιθάρας σε τεχνικό, συνθετικό και καλλιτεχνικό επίπεδο. Ωστόσο, ακόμη και όταν η υψηλή δεξιοτεχνία τους γίνεται αντικείμενο θαυμασμού, η κιθάρα δεν καταφέρνει να κερδίσει μια θέση ανάμεσα στα πρωτοκλασάτα όργανα. Όσο το όργανο δεν έχει πάρει την τελική του μορφή, έχει πολύ δρόμο και οι κιθαριστές πρέπει να καταβάλουν τεράστια προσπάθεια για να αντιστρέψουν το κλίμα.
[1] Ο όρος κλασική κιθάρα δεν πρέπει να συσχετίζεται με την ιστορική περίοδο του κλασικισμού. Επικράτησε να χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει το όργανο σε σχέση με τα τεχνικά του χαρακτηριστικά και σε αντιδιαστολή με άλλα είδη, όπως ακουστική, ηλεκτρική, κ.α. Ενίοτε συσχετίζεται με το ρεπερτόριο που ονομάζεται «κλασικό» ομοίως με άλλα όργανα.
[2] Για τον όρο «romance» που εδώ σημαίνει ένα συγκεκριμένο είδος τραγουδιού της εποχής βλ. στο: Van Amersfoort, J. (2013). “The notes were not sweet till you sung them”: French vocal music with guitar accompaniment, c.1800-1840. Early Music, 41(4), σελ.612. http://www.jstor.org/stable/43307022.
[3] Ενδεικτικά παραθέτουμε από το άρθρο του Stenstadvold «We hate the guitar» ένα απόσπασμα με προσφιλείς εκφράσεις της εποχής για την κιθάρα : «…“the lowly or vulgar guitar” (die bettelhafte Guitarre), “this unrewarding instrument” ( dieses undankbare Instrument ) and “this impoverished instrument” ( dieses ärmliche Instrument) are just some of the disparaging descriptions that frequent the pages of AMZ and other periodicals in those years».
Μαρία Παπαμιχαήλ
Μουσικός, Μουσικοπαιδαγωγός, Ιστορικός
m.papamihail@gmail.com
Νοέμβριος 2023
************
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Το περιεχόμενο του κειμένου, το φωτογραφικό, βιντεογραφικό ή ηχητικό υλικό καθώς και η επιμέλεια του άρθρου είναι ευθύνη του συγγραφέα)
| Το TaR, εκπληρώνοντας το όραμα του ιδρυτή του Νότη Μαυρουδή (1945-2023), συνεχίζει να λειτουργεί ως μία ελεύθερη και αυστηρά μη κερδοσκοπική μουσική διαδικτυακή κοινότητα, που βασίζεται αποκλειστικά στην εθελοντική εργασία και στην εγκυρότητα των συνεργατών του. Δεν απασχολεί επαγγελματίες δημοσιογράφους, διορθωτές κλπ, άρα δεν έχει την υποδομή και τους πόρους ώστε να ελέγχει την ακρίβεια των πληροφοριών και την πνευματική ιδιοκτησία του υλικού που παρατίθεται (κειμένου, εικόνων, βίντεο, ηχογραφήσεων κλπ). Βασίζεται αποκλειστικά στην καλή πίστη του αρθρογράφου, ο οποίος είναι ο υπεύθυνος για τις απόψεις του και για το υλικό που επιλέγει, από το προσωπικό του αρχείο. Οποιοσδήποτε θεωρεί ότι θίγεται από την χρήση πληροφοριών και υλικού παρακαλείται να το δηλώσει άμεσα ώστε να γίνει άμεση διόρθωση (tar.onlinemag@gmail.com). Το TaR έχει ως στόχο να στηρίξει την ποιοτική μουσική δημιουργία κι όχι να θίξει με οποιονδήποτε τρόπο τους δημιουργούς και το έργο τους. Επίσης, η πληροφόρηση που το TaR παρέχει μέσω των ενημερωτικών στηλών του για συναυλίες, εκδόσεις, σεμινάρια, διαγωνισμούς, φεστιβάλ κλπ εξαρτάται αποκλειστικά από τα Δελτία Τύπου που στέλνουν οι ενδιαφερόμενοι καλλιτέχνες ή διοργανωτές, τα οποία το TaR δημοσιεύει πάντα "καλή τη πίστει". Το TaR δεν φέρει ευθύνη για πιθανές ανακρίβειες και βασίζεται στην βοήθεια των αναγνωστών ώστε να διορθώνονται τα όποια προβλήματα. Διαχειριστής: Κώστας Γρηγορέας Ιδρυτής: Νότης Μαυρουδής |
