[μουσικές αναφορές] \"Και την κοινήν ελληνική λαλιά ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμε, ως τους Ινδούς...\" (Κωνσταντινος Καβάφης)
(της Έφης Αγραφιώτη)

"μουσικές αναφορές"
Και την κοινήν ελληνική λαλιά ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμε,
ως τους Ινδούς...
(Κωνσταντινος Καβάφης)

Oι εικονιζόμενοι έλληνες της πάλαι ποτέ σοβιετίας έχουν εργαστεί κι έχουν συγκινηθεί από την «Ιδέα» της Ελλάδας όσο ελάχιστοι. Έχουν αγνοηθεί όσο ελάχιστοι κι έχουν πικραθεί από την πατρίδα των γονιών τους όσο ελάχιστοι. Πρόκειται για δύο αγαπημένους φίλους που ο θάνατος του ενός και μόνον αυτός κατάφερε να τους χωρίσει. Ας πάμε στην ουσία: Πρόκειται για τον Οδυσσέα Δημητριάδη, διευθυντή ορχήστρας και τον Βίκτορα Σαρηγιαννίδη, αρχαιολόγο.

Ο πρώτος ζούσε με την Ελλάδα στη παλάμη, όπως μου είχε πει κάποια στιγμή χαριτολογώντας. Δήλωνε μάλιστα με χαρά ότι όσα κι αν βίωσε στη Μουσική Τέχνη, τα προσφέρει στη πατρίδα γιατί δικά της είναι. Σεμνός και γενναιόδωρος, υπερήφανος, ευφυές κράμμα διαφορετικών πολιτισμών, μάστορας συναισθημάτων, εργασιομανής, συστηματικός, μεθοδικός, ήρεμος, ευγενής, κατάφερε στα πολύ λίγα χρόνια που έζησε στην Αθήνα να εισπράξει το σεβασμό και τη καλλιτεχνική αποδοχή όλων των μουσικών των ορχηστρών μας τις λίγες έστω φορές που συνεργάστηκε μαζί τους στην Ελλάδα. Ο Μτσλάβ Ροστρόποβιτς τον είχε χαρακτηρίσει «φαινόμενο» και τον παρομοίαζε με «τον τελευταίο των Μοϊκανών», κάνοντας τον γέρο -Οδυσσέα να χαμογελά με νόημα.
Ο δεύτερος (Τασκένδη 1929) ζει (με εκατό –κυριολεκτικά- δολλάρια σύνταξη ως αρχαιολόγος στη χώρα του Πούτιν) και ως επιστήμονας βασιλεύει. Μόνον που περνά ατέλειωτες δύσκολες στιγμές αγωνιώντας να εξασφαλίσει «τα μέσα» για να συνεχίσει τις ανασκαφές του. Κι όμως είναι ευτυχής που η Ελλάδα του έδωσε υπηκοότητα και μαζί με αυτήν του έδωσε και 260 ευρώ σύνταξη ΟΓΑ!
Τι αναζητά με τέτοιο ασίγαστο πάθος ο διάσημος σε όλο τον πλανήτη εβδομηνταεξάχρονος έλληνας αρχαιολόγος ειδικευμένος στην Εγγύς Ανατολή και συγγραφέας είκοσι βιβλίων μεταφρασμένων σε δέκα γλώσσες και πεντακοσίων άρθρων σε παγκόσμιας εμβέλειας επιστημονικά περιοδικά; Και κυρίως τι έχει ήδη ανακαλύψει; και τι ξέρουμε όλοι εμείς για τη σαραντάχρονη δράση του; Πάνω από 20.000 αντικείμενα χρυσά, στο Ελληνο-βακτριανό Βασίλειο στο Αφγανιστάν και ο πέμπτος σε παγκόσμια κλίμακα προχριστιανικός ναός στο Τουρκμενιστάν, στην κοιτίδα του ζωροαστρικού πολιτισμού, ανεσύρθησαν χάρη στη δουλειά του και τις θυσίες του.


 
Η Βακτριανή, για να θυμηθούμε και την ιστορία, αντιστοιχεί στο σημερινό Αφγανιστάν - Τατζικιστάν (το βόρειο τμήμα της χώρας). Ο Μέγας Αλέξανδρος έφτασε στην Βακτριανή (που είχε πρωτεύουσα τα Βάκτρα) τον χειμώνα του 330 ή 329 π.Χ. και αργότερα πήγε στη Σογδιανή (βόρεια της Βακτριανής, πρωτεύουσά της ήταν η Σαμαρκάνδη, στο σημερινό Ουζμπεκιστάν) όπου παντρεύτηκε την πανέμορφη Ρωξάνη, κόρη του άρχοντα της Σογδιανής. Πολλοί ιθαγενείς εντάχθηκαν τότε στις δυνάμεις του Αλεξάνδρου, οι αήτητοι βακτριανοί ιππείς ενίσχυσαν το ιππικό του κι ο Αλέξανδρος έφτασε μέχρι τον Ινδό ποταμό.


γλυπτό του Γιάννη Παππά

 Για τη πρώτη επιτυχία του Σαρηγιαννίδη ο παγκόσμιος τύπος αναγνώρισε ότι πρόκειται για την σημαντικότερη ανακάλυψη μετά τον τάφο του Τουταγχαμών. Ο Σαρηγιαννίδης προσπερνά τις καλές κουβέντες, αγωνιά και ονειρεύεται να ολοκληρώσει πριν πεθάνει αυτή την ανασκαφή της Τουρκμενίας και ήδη τώρα που γράφονται οι λέξεις αυτές βρίσκεται και πάλι εκεί, στην άγρια, αφιλόξενη έρημο Καρα-κούμ, όπου καθώς διευκρινίζει, ζει ασκητικά σε μια σκηνή την οποία επισκέπτονται συχνά ακόμα και επικίνδυνες κόμπρες. Δεν έχει χρήματα να πληρώσει τους λίγους και σκληρά εργαζόμενους συνεργάτες του, ζητά βοήθεια από το ελληνικό κράτος κι αυτό, στο ...ύψος του ως συνήθως, υπόσχεται, αλλά ως εκεί. Έχει δανειστεί ο σεμνός αυτός άνθρωπος από φίλους του στη Μόσχα, αλλά έχει χάσει τον ύπνο του γιατί δεν ξέρει πώς να βρει τα χρεωστούμενα και να τους τα επιστρέψει! Κι όμως ελπίζει και εργάζεται. Πρωτίστως δεν λέει τίποτε που να θυμίζει γκρίνια.

Διάβασα μια συνέντευξή του στο περιοδικό Περίστυλον, περιοδική έκδοση του πολιτ.οργανισμού των υπαλλήλων του ΥΠΠΕ, τεύχος 03. Έχω συγκλονιστεί. Έψαξα να βρω μερικές ακόμα πληροφορίες για τα θέματα που αφορούν στον έλληνα αρχαιολόγο.
Την οικονομική βοήθεια του αμερικανικού περιοδικού «Νάσιοναλ Τζεογκράφικ» αναγκάστηκε να δεχτεί στο παρελθόν ο διεθνούς φήμης  αρχαιολόγος της Ακαδημίας Επιστημών της Μόσχας Βίκτωρ Σαρηγιαννίδης, για να μπορέσει να συνεχίσει τις σημαντικές ανασκαφές του στη Μαργιανή (Μερβ) στην έρημο Καρακούμ της Τουρκμενίας, αφού η ελληνική κυβέρνηση «κωφεύει» στα σοβαρά αδιέξοδα της χρηματοδότησης. Αυτό διάβασα στον τύπο, λόγια δικά του, από τη συνέντευξη Τύπου του επιστήμονα (18/3/2005), που διοργάνωσε η Πανποντιακή Ομοσπονδία Ελλάδος. Συγκεκριμένα, η μεγάλη ανασκαφή χρειάζεται 17.000 ευρώ ετησίως για να μπορέσει να συνεχιστεί, πληρώνοντας τα απολύτως βασικά, και με δωρεάν εργασία του Σαρηγιαννίδη.

Πρόκειται για ανασκαφή, που σύμφωνα με τον αρχαιολόγο αποκάλυψε μια «μικρή Μεσοποταμία» με επτά ναούς και ένα «καταπληκτικό ανάκτορο», η είσοδος του οποίου παραπέμπει στη μνημειώδη αρχιτεκτονική του Αιγαίου και κυρίως στα ανάκτορα της Κνωσού. Τα ευρήματα χρονολογούνται από το τέλος της 3ης και αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ. και πρόκειται για την πόλη - πατρίδα του Ζωροαστρισμού, της αρχαιότερης θρησκείας στον κόσμο. Στα 15 στρέμματα της ανασκαφής περιλαμβάνεται και η νεκρόπολη, με πάνω από 3.000 τάφους να έχουν ήδη έρθει στην επιφάνεια.
Τα ευρήματα δείχνουν ότι οι λαοί της Κεντρικής Ασίας γνώριζαν τον κρητο-μινωικό πολιτισμό, ενώ έφτασαν στην Ασία από τη Μεσόγειο προς αναζήτηση καλλιεργήσιμης γης μετά από μια παρατεταμένη ξηρασία πριν 4.500 χρόνια. Η πόλη δεν έχει επαρκώς ανασκαφεί και οι έρευνες επικεντρώθηκαν πρώτα στο νεκροταφείο, όπου το 2004 ο αρχαιολόγος βρήκε έξι βασιλικούς τάφους με χρυσά και ασημένια σκεύη, ένα περίφημο ψηφιδωτό, ένα γυναικείο κεφάλι που ονομάζει ο ίδιος «Νεφερτίτη της Ανατολής», ένα ολόχρυσο βάζο (βάρους 1 κιλού) και δύο μπρούντζινους τροχούς άμαξας, τους αρχαιότερους που βρέθηκαν ποτέ στην Ασία.


Ο Β. Σαρηγιαννίδης στη νεκρόπολη του Γκονούρ

Οι Αμερικανοί φυσικά, μέσω του «National Geographic», το οποίο πήρε το δικαίωμα προβολής των ευρημάτων του αρχαιολόγου, καταθέτουν δελεαστικές προτάσεις θέλοντας να ενισχύσουν αρχικά και να παρουσιάσουν τις δύο καθοριστικές για την εξέλιξη της επιστημονικής έρευνας της ιστορίας ανακαλύψεις στη χώρα τους. Ο ίδιος ο Σαρηγιαννίδης αρκέστηκε στη δήλωση ότι «θα είναι λυπηρό να μην είναι η Ελλάδα επικεφαλής της ανασκαφής, αλλά οι Αμερικανοί. Και πώς όμως να αλλάξει τη ροή των... προτεραιοτήτων της Ελλάδας;

Ας θυμηθούμε τώρα τον Οδυσσέα Δημητριάδη (1908-2005). Όταν τον υποδεχτήκαμε στη χώρα μας ήταν πια σχεδόν ενενήντα ετών. Είμασταν -μέχρι κάποιου βαθμού- δικαιολογημένοι μιας και ο ποντιακής καταγωγής μαέστρος εργαζόταν στη Σοβιετική επικράτεια ανέκαθεν. Ο Δημητριάδης γεννήθηκε στο Βατούμ το 1908. Σπούδασε διεύθυνση ορχήστρας στο Ωδείο του Λένινγκραντ (1933-36). Διετέλεσε μαέστρος του Θεάτρου Οπερας και Μπαλέτου της Γεωργίας από το 1937. Την περίοδο 1952-65 ανέλαβε πρώτος αρχιμουσικός του Θεάτρου. Στο διάστημα 1947-52 ήταν αρχιμουσικός της Κρατικής Συμφωνικής Ορχήστρας της Γεωργίας. Το 1965 εγκαταστάθηκε στη Μόσχα, όπου εργάστηκε ως αρχιμουσικός στο Θέατρο Μπαλσόι (1965-73) και ως καθηγητής διεύθυνσης ορχήστρας στο Ωδείο Τσαϊκόφσκι.  Το ρεπερτόριο του ήταν εντυπωσιακό. Εχει διευθύνει πάνω από 60 όπερες, μπαλέτα, συμφωνικά έργα 70 ­τουλάχιστον συνθετών. Οι καταμετρημένες συναυλίες του σε όλο τον κόσμο είναι περισσότερες από 6.000. Πραγματοποίησε πολλές περιοδείες σε Ευρώπη και σε Αμερική διευθύνοντας κορυφαίες ορχήστρες, όπως η Ορχήστρα της Οπερας της Βιέννης, ορχήστρες του Βερολίνου, της Πράγας, της Βουδαπέστης, του Μπουένος Αϊρες, όλες τις ορχήστρες της πρώην Σοβιετικής Ενωσης και συνεργάστηκε με σολίστ όπως οι Ρίχτερ, Οϊστραχ, Ροστροπόβιτς, Ομπόριν, Γκίλελς, Ιγκούμνοφ, Νόιχαουζ, Βιρσαλάτζε, Κλάιμπερν, Κουσεβίτσκι κ.ά.


Δημήτρης Μητρόπουλος

Το σημαντικότερο γεγονός της ζωής του έλεγε ο Δημητριάδης, ήταν η γνωριμία του με τον Δημήτρη Μητρόπουλο στο Λένινγκραντ το 1934. Ο κορυφαίος μαέστρος έδωσε τρεις συναυλίες εκεί όπου σπούδαζε ο Δημητριάδης τότε και ο νεαρός Οδυσσέας ευτύχησε να παρακολουθήσει τις πρόβες, να συνοδεύει τον Μητρόπουλο στις συναντήσεις του ως μεταφραστής και να συζητά όπως ήταν αναμενόμενο, για τη διεύθυνση ορχήστρας και τη συμφωνική μουσική. Οταν ο Οδ. Δημητριάδης του ανακοίνωσε την επιθυμία του να επιστρέψει στην Ελλάδα μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του, ο Μητρόπουλος άμμεσα τον απεθάρρυνε. «Δεν θα βρεις δουλειά, αλλά και αν βρεις θα πληρώνεσαι πολύ άσχημα. Είμαι αρχιμουσικός σε ορχήστρα στην Αθήνα αλλά τα χρήματα δεν φτάνουν ούτε για το ενοίκιο του σπιτιού όπου μένω με τη μητέρα μου. Σε συμβουλεύω να μείνεις εδώ. Είναι μεγάλη ευτυχία να εργάζεσαι σε αυτή τη χώρα».
Οι σταλινικοί διωγμοί (που από το 1937 και μετά πήραν όπως είναι γνωστό σοβαρές διαστάσεις σε βάρος των εθνικών μειονοτήτων), έκαναν κάποιες φορές τον Δημητριάδη να μετανιώσει που άκουσε τότε τη συμβουλή του Μητρόπουλου. Το 1994 αποφασίζει πάντως να παλλινοστήσει για να περάσει εδώ τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Εγκαθίσταται στο κέντρο της Αθήνας αλλά γρήγορα αρχίζει να ασφυκτιά. Η επιστροφή στη Τυφλίδα κρίνεται αναγκαία.

Η πορεία του μαέστρου αν και όχι στρωμένη με τριαντάφυλλα υπήρξε αξιοσημείωτη. Θα έπρεπε κάποια στιγμή να την ανακαλύψουμε. Μια ασφαλής οδός είναι οι ηχογραφήσεις έργων υπό την διεύθυνσή του. Βρίσκονται  σε πολλά και δυσπρόσιτα αρχεία κρατικών ραδιοτηλεοπτικών σταθμών σε πόλεις της πρώην Σοβιετικής Ενωσης, στην Ευρώπη αλλά και στην ΕΡΤ. Απαιτείται φιλότιμη και συστηματική προσπάθεια για τη μελέτη και την αξιολόγησή τους. Η συγκέντρωση του υλικού θα κάλυπτε ένα μεγάλο κενό της ελληνικής μουσικής ιστορίας και θα φανέρωνε την  υψηλού κύρους δραστηριότητα της ελληνικής ομογένειας (και) στη τότε Σοβιετική Ενωση.
Ο Δημητριάδης υπήρξε όμως και μεγάλος δάσκαλος. Ανέπτυξε δική του «σχολή διεύθυνσης». Σε διάστημα 40 ετών διδασκαλίας στο Ωδείο της Τιφλίδας και της Μόσχας εκπαίδευσε δεκάδες μαέστρους. Στους μαθητές του συγκαταλέγονται παγκόσμιας εμβέλειας προσωπικότητες.



Σε ηλικία 97 ετών "έφυγε" από τη ζωή, στο σπίτι του γιου του, στην Τιφλίδα, στις 28/4/2005, Μεγάλη Πέμπτη, από λοίμωξη στους πνεύμονες ο μεγάλος μαέστρος του Μπολσόϊ, όπως έγραψαν οι ρώσικες εφημερίδες, ο αρχιμουσικός της συμφωνικής ορχήστρας στην έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων του 1980 στη Μόσχα. Άραγε να αρκούν τα συλληπητήρια που και σε αυτή τη περίπτωση δεν παρέλειψε η ηγεσία του ΥΠΠΕ να στείλλει στην οικογένειά του εκλιπόντος; Δεν μπόρεσε ο τόπος μας να κάνει τίποτε άλλο για το ανάστημα αυτό της μουσικής παρά να το αφήσει να ζήσει αφανώς μερικά ελάχιστα (ευτυχώς) χρόνια στην Αθήνα, που τόσες δεκαετίες ονειρευόταν, στο ανήλιο διαμέρισμα μιας πυκνοκατοικημένης ρυπόσαρκης κεντρικής οδού;

Έφη Αγραφιώτη
effie@tar.gr
(Αυγουστος 2007)