Η παρα-φωνία του Πιστοποιητικού Μουσικών Γνώσεων
αφορμή για γόνιμο διάλογο[1]
(Της Τίνας Βαρουχάκη)
Όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές, κίνητρό μου ήταν η ηθική υποχρέωση να συμπαρασταθώ στους μουσικούς συναισθανόμενη τη λύπη και την αγωνία τους και να ενώσω τις δυνάμεις μου σε αυτό το βροντερό ΌΧΙ!
Οι εξελίξεις με πρόλαβαν! Το ευτύχημα της απόσυρσης του επιπόλαιου νομοσχεδίου περί «Πιστοποιητικού Μουσικών Γνώσεων», δημιουργεί ένα εξίσου σημαντικό κίνητρο για αρθρογραφία: την ανάγκη ανάπτυξης ενός γόνιμου δημόσιου διαλόγου με στόχο την προώθηση ενός δίκαιου συστήματος διαβάθμισης των τίτλων σπουδών που χορηγούνται από τα ωδεία.
Υπάρχει όμως και ένας ακόμη λόγος που με ώθησε στο να ολοκληρώσω το κείμενο που αρχικά γράφτηκε ως μέσο διαμαρτυρίας: η λύπη και η ανησυχία μου για το διχασμό του κλάδου των μουσικών σε υπέρμαχους και πολέμιους του νομοσχεδίου. Η νοοτροπία «ο θάνατός σου-η ζωή μου» νομίζω ότι δεν ταιριάζει σε ανθρώπους που έχουν ήθος και είναι ευαίσθητοι. Απευθύνω έκκληση σε όλους όσοι ανήκουν στον μουσικό κλάδο να συμμεριστούν την ανησυχία αυτή και να προσπαθήσουν να δράσουν ενωτικά. Είναι καίριας σημασίας για την επίτευξη κάθε στόχου να έχουμε όλοι αλληλεγγύη, αλληλοσεβασμό, αλληλοκατανόηση και να είμαστε ενωμένοι.
Έχω απόλυτη επίγνωση πόσο σπουδαίες Προσωπικότητες της Μουσικής, της Ακαδημαϊκής Κοινότητας, αλλά και σημαντικά στελέχη Διοίκησης (Δημόσιων και Ιδιωτικών Φορέων) μας περιστοιχίζουν, έχοντας αντιστοίχως αξιοσέβαστη ακαδημαϊκή, εκπαιδευτική και διοικητική εμπειρία. Προφανώς, δεν τρέφω ψευδαισθήσεις ότι έχω από μόνη μου την ικανότητα να επιλύσω το πολύπλοκο και δισεπίλυτο αυτό ζήτημα. Επομένως, παρακαλώ να μην θεωρηθεί ως αμετροέπεια η δημοσιοποίηση της προσωπικής μου γνώμης. Αισθάνομαι βαθιά την ανάγκη να μοιραστώ ορισμένους προβληματισμούς ετών αναφορικά με τη μουσική εκπαίδευση και εν συνεχεία να θέσω μια σειρά από κριτήρια που νομίζω ότι πρέπει να ληφθούν υπ΄όψιν στο πλαίσιο του επόμενου εγχειρήματος διαβάθμισης των χορηγούμενων από τα ωδεία τίτλων σπουδών.
Εύχομαι αυτό το κείμενο (μαζί με τόσα άλλα πολύ αξιόλογα και ενδιαφέροντα που ήδη έχουν δημοσιευτεί στο Ταρ και αλλού) να δώσουν το έναυσμα για τη συνέχιση ενός γόνιμου-ελπίζω και καλοπροαίρετου-διαλόγου.
Θα ήθελα να καταστήσω σαφές ότι στις γραμμές που ακολουθούν αναλαμβάνω την ευθύνη μιας αμιγώς προσωπικής γνώμης, παντελώς αποσυνδεδεμένης από οποιαδήποτε επαγγελματική ταυτότητα και θεσμική ή άλλη εκπροσώπηση.
1. Υπόθεση Εργασίας
Η παρούσα πρόταση, βασίζεται στην εξής υπόθεση εργασίας:
Το επίμαχο νομοσχέδιο αντιμετώπιζε τους καθηγητές μουσικής ισοπεδωτικά. Όμως στην πραγματικότητα, οι εν ενεργεία επαγγελματίες μουσικοί, διακρίνονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες:
· Απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης πριν τη σύσταση Τμημάτων Μουσικών Σπουδών (1985 στο ΑΠΘ και 1991 στο ΕΚΠΑ)
· Απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευση, μετά τη σύσταση Τμημάτων Μουσικών Σπουδών
Τούτο σημαίνει, ότι όσοι επαγγελματίες μουσικοί τελείωσαν το Λύκειο πριν τη σύσταση του πρώτου Τμήματος Μουσικών Σπουδών, δεν είχαν τη δυνατότητα να αποκτήσουν Ακαδημαϊκή Μόρφωση στον Τομέα της μουσικής εντός της Ελληνικής Επικράτειας. Συνεπώς, το ότι δεν διαθέτουν Πανεπιστημιακό Πτυχίο στον τομέα της μουσικής, δεν αποτελεί υπαιτιότητά τους.
Όταν εξετάζουμε μια κατάσταση, οφείλουμε να λάβουμε υπ΄ όψιν τρία βασικά κριτήρια:
· Τόπο
· Χρόνο
· Συνθήκες
Επομένως, στη Θεσσαλονίκη έως το 1984 και στην Αθήνα ως το 1990, οι μαθητές που αποφοιτούσαν από το Λύκειο δεν είχαν άλλη επιλογή από το να σπουδάσουν σε ένα Ωδείο. Επομένως, διαφορετικές εποχές και διαφορετικές συνθήκες, προτείνεται να οδηγήσουν αντιστοίχως σε διαφορετική αξιολόγηση των τίτλων σπουδών.
Σε αυτή επομένως τη διαφοροποίηση, εντάσσεται και το σκεπτικό της πρότασής μου. Προτείνω την εφαρμογή δυο διαφορετικών συστημάτων διαβάθμισης τίτλων σπουδών ωδείων, με κριτήριο αν οι επαγγελματίες μουσικοί είχαν ή όχι τη δυνατότητα να φοιτήσουν σε Τμήμα Μουσικών Σπουδών όταν αποφοίτησαν από τη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Πριν την αναλυτική παράθεση της πρότασής μου, θεωρώ απαραίτητο να εξηγήσω σε ποιες αρχές βασίζεται και με ποια κριτήρια πρέπει κατά την ταπεινή μου γνώμη να σχεδιαστεί ένα σύστημα διαβάθμισης τίτλων σπουδών.
2. Οι βασικότερες Αδικίες του επίμαχου νομοσχεδίου
Έχουν γραφεί πολλά για τα τρωτά του προηγούμενου νομοσχεδίου. Συνοψίζοντας, νομίζω ότι οι βασικότερες αδικίες (που θα πρέπει να μην επαναληφθούν στον επόμενο σχεδιασμό) είναι οι εξής:
o Υποβάθμιση της Καλλιτεχνικής Εκπαίδευσης, εξίσωσή της με τη Μετα-δευτεροβάθμια (!) Τεχνική Εκπαίδευση και συνακόλουθη υποβάθμιση των παρεχόμενων από τα ωδεία τίτλων σπουδών
o Μείωση του κύρους των διδασκόντων Μουσικής που έχουν οδηγήσει σε πτυχία και διπλώματα εκατοντάδες μαθητές τους
o Αμφιβόλου σοβαρότητας και αξιοκρατίας σύστημα αξιολόγησης καταξιωμένων μουσικών. Συνιστά μεγάλη προσβολή καταξιωμένοι σολίστ, αρχιμουσικοί και καθηγητές μουσικής δεκαετιών, να κριθούν από μέλη επιτροπών
οι οποίοι ίσως έχουν υπάρξει (ή δυνητικά θα μπορούσαν να είναι) μαθητές τους!
o Απαλλαγή από τις εξετάσεις όχι μόνο στους κατόχους πτυχίων Μουσικών σπουδών, αλλά οποιουδήποτε άλλου πτυχίου άσχετου με τη μουσική. Δηλαδή επιβραβεύονταν όσοι έκαναν σπουδές άσχετες με τη μουσική, έναντι όλων όσοι αφοσιώθηκαν!
o Εξίσωση των τίτλων «Πτυχίο» και «Δίπλωμα» ως εάν να ήταν ισοδύναμοι, ενώ έχουν μεγάλη διαφορά από άποψη δυσκολίας και χρόνου περαίωσης των σπουδών
o Εξίσωση όλων των μουσικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, χωρίς να λαμβάνονται υπ΄ όψιν οι διαφοροποιήσεις τους σε ένα πλαίσιο αξιολόγησης με βάση ποιοτικούς και ποσοτικούς δείκτες
o To υφιστάμενο νομοσχέδιο δεν κατάφερε να επιλύσει το κύριο ζητούμενο: να αποκτήσουμε στη χώρα μας σπουδές μουσικής ακαδημαϊκού επιπέδου! Απλώς, αναγνώριζε τις σπουδές μουσικολογίας ως ακαδημαϊκού επιπέδου και δεν προέβλεπε τη θέσπιση σπουδών μουσικής εκτέλεσης, όπως ισχύει σε Μουσικές Ακαδημίες του εξωτερικού.
3. Η υφιστάμενη Κατάσταση – Προς αναζήτηση σημείων σύγκλισης
Τόσο οι υπέρμαχοι, όσο και οι πολέμιοι του νομοσχεδίου, νομίζω ότι θα συμφωνήσουν στις ακόλουθες απόψεις:
α) Η Διαβάθμιση Τίτλων Σπουδών των Ωδείων αποτελεί εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση προς την κατεύθυνση αναβάθμισης των επαγγελμάτων του κλάδου μουσικής (καθηγητών μουσικής, καθώς και όλων όσοι σταδιοδρομούν ως σολίστ, αρχιμουσικοί, συνθέτες κτλ)
β) Το επίπεδο σπουδών για απόκτηση πτυχίου και διπλώματος, είναι απηρχαιωμένο και χρίζει αναθεώρησης.
Οι ραγδαίες κοινωνικές, τεχνολογικές και επιστημονικές εξελίξεις απαιτούν επαγγελματίες μουσικούς με εύρος και βάθος γνώσεων και κουλτούρα δια βίου μάθησης. Σολίστ, δεν σημαίνει απλώς ένας δεξιοτέχνης μουσικού οργάνου. Η υψηλή δεξιοτεχνία του οφείλει να συνοδεύεται από ευρύτερη γνώση, που «χτίζεται» τόσο στο πλαίσιο της τυπικής, όσο και της άτυπης εκπαίδευσης.
Στο πλαίσιο της τυπικής εκπαίδευσης ένας σολίστ που αποκτά Ακαδημαϊκή Παιδεία σε ένα Τμήμα Μουσικών Σπουδών της χώρας μας ή σε μια Ακαδημία του εξωτερικού, διδάσκεται μια ευρεία γκάμα μαθημάτων (ιστορία της μουσικής, ιστορία της Τέχνης, Αρχές Παιδαγωγικής Επιστήμης, αρχές μάνατζμεντ, προγράμματα νέων τεχνολογιών κτλ). Είναι επιβεβλημένο ο σύγχρονος καθηγητής μουσικής, αλλά και σολίστ, να έχει μια ευρύτερη μόρφωση πέρα από το στενό πλαίσιο του μουσικού οργάνου στο οποίο έχει εξειδικευθεί.
Στο πλαίσιο της άτυπης εκπαίδευσης, ο μουσικός οφείλει να παρακολουθεί συναυλίες, να διαβάζει βιβλία και γενικότερα να προσεγγίζει διατομεακά την Τέχνη. Επίσης να εμφυσά στους μαθητές του τη στάση και νοοτροπία να εμπλουτίζουν τις μουσικές τους εμπειρίες μέσω παρακολούθησης συναυλιών, αλλά και συμμετοχής σε διάφορα μουσικά δρώμενα.
γ) Οι απόφοιτοι των Τμημάτων Μουσικών Σπουδών έχουν ακαδημαϊκή μόρφωση, ενώ οι απόφοιτοι των ωδείων εκ των πραγμάτων δεν έχουν. Οι απόφοιτοι Τμημάτων Μουσικών Σπουδών έχουν παρακολουθήσει 5 έτη σπουδών με δεκάδες μαθήματα, (όχι μόνο μουσικολογικά, αλλά πχ μεθόδους εκπόνησης ποιοτικής και ποσοτικής έρευνας) στα οποία έχουν δώσει εξετάσεις! Δεν μπορούν να εξισωθούν από άποψη υποδομής με αποφοίτους κανενός ωδείου, όσο ποιοτικό επίπεδο σπουδών και αν έχει. Από την άλλη όμως, δεν πρέπει να συγχέονται οι σπουδές για να γίνει κάποιος σολίστ μουσικού οργάνου, με τις σπουδές μουσικολογίας. Άλλες απαιτήσεις έχει το επάγγελμα του σολίστα μουσικού και άλλες του ιστορικού της μουσικής, μουσικολόγου. Είναι λάθος να συγχέουμε τους δυο ρόλους. Ο σολίστ μουσικής δεν είναι κατ΄ ανάγκη καλύτερος ως σολίστ, επειδή είναι μουσικολόγος. Όμως οι μουσικολογικές σπουδές, προσδίδουν μια ευρύτητα στην προσωπικότητά του μουσικού, η οποία αναβαθμίζει την ποιότητα τόσο του καλλιτεχνικού, όσο και του εκπαιδευτικού έργου του.
δ) Η αξιολόγηση των επιδόσεων στη μουσική (που είναι άϋλη) επηρεάζεται και από άλλους παράγοντες-δύσκολα «μετρήσιμους»- όπως η έμπνευση και το ταλέντο, τα οποία δεν αποτελούν απόρροια τυπικής εκπαίδευσης. Επίσης τα κριτήρια αξιολόγησης των παραπάνω μεταβλητών «έμπνευση», «ταλέντο», καθώς και η έννοια του «ωραίου» ή μη, είναι εν πολλοίς υποκειμενικά. Έτσι εξηγείται ότι υπάρχουν σημαντικά μουσικά ταλέντα χωρίς τις πιστοποιήσεις τίτλων μουσικών σπουδών. Επομένως, η αξία ή μη του καλλιτεχνικού έργου (όχι μόνο στη μουσική, αλλά και σε όλες τις μορφές Τέχνης) δεν πρέπει να έχει ως πρωταρχικό κριτήριο τις πιστοποιήσεις, αλλά πρωτίστως το αισθητικό κριτήριο του παραγόμενου αποτελέσματος, ήτοι το ίδιο το έργο Τέχνης.
ε) Τα Ωδεία δεν παρέχουν εκπαίδευση με τους ίδιους ποιοτικούς και ποσοτικούς δείκτες και συνεπώς δεν επιτελούν με την ίδια ποιότητα και αξιοπιστία το έργο τους.
Η αξιολόγησή τους ως εκπαιδευτικών δομών διέπεται από διαφορετικά ποιοτικά και ποσοτικά κριτήρια.
Ως ποιοτικά κριτήρια, θα μπορούσαν να αναφερθούν:
· Τα τυπικά προσόντα των καθηγητών (επίπεδο σπουδών, διδασκαλία σε σεμινάρια, σύμπραξη με ορχήστρες και άλλα μουσικά σύνολα, δισκογραφία κ.ά.)
· Η ποιότητα των καλλιτεχνικών δράσεων (διενέργεια συναυλιών εντός και εκτός συνόρων, διενέργεια φεστιβάλ μουσικής, διενέργεια σεμιναρίων με καθηγητές εγνωσμένου κύρους από την Ελλάδα και το εξωτερικό κ.ά)
· Η ποιότητα της υλικοτεχνικής υποδομής ( αίθουσας συναυλιών, στούντιο ηχογράφησης, διενέργεια προγραμμάτων νέων τεχνολογιών, η ύπαρξη βιβλιοθήκης κτλ)
· Τα ποσοστά επιτυχίας των μαθητών σε διαγωνισμούς μουσικής
· Η ποιότητα της επαγγελματικής σταδιοδρομίας των αποφοίτων κάθε ωδείου
Ως ποσοτικά κριτήρια θα μπορούσαν να αναφερθούν:
· Το ποσοστό των Καθηγητών ενός ωδείου που έχουν Ακαδημαϊκή μόρφωση και αξιόλογο καλλιτεχνικό έργο
· Η ποιότητα και επάρκεια της υλικοτεχνικής υποδομής ενός ωδείου
· Ο αριθμός των τίτλων σπουδών ετησίως (και αν βαίνει αυξανόμενος ή μειούμενος)
· Tο ποσοστό διαρροής των μαθητών
· Tο ποσοστό των μαθητών που κατορθώνουν βραβεία και διακρίσεις
· Tο ποσοστό των αποφοίτων που εισάγονται σε Τμήματα μουσικών σπουδών ή γίνονται δεκτοί σε Ακαδημίες του Εξωτερικού
· Το ποσοστό των αποφοίτων που σταδιοδρομούν εντός και εκτός συνόρων ως σολίστ, μονωδοί, αρχιμουσικοί, διευθυντές χορωδίας, συνθέτες κτλ
4. Θέτοντας κριτήρια για την αξιολόγηση της μουσικής εκπαίδευσης
Για να κρίνει κανείς ένα νομοσχέδιο, πολύ δε περισσότερο, για να συγκροτήσει μια αντιπρόταση, προβάλλεται ως επιτακτική η ανάγκη να θέσει ορισμένα κριτήρια:
α) Τι μορφωτικού επιπέδου διδάσκοντες μουσικής επιθυμούμε να έχουμε;
β) Ποιες θέσεις εργασίας θα κληθούν να στελεχώσουν; (ωδεία/ μουσικά σχολεία/σχολές φορέων αυτοδιοίκησης/ δομές φιλοξενίας ευάλωτων κοινωνικών ομάδων/ Πανεπιστήμια κτλ)
γ) Με ποιο εκπαιδευτικό σκοπό και επιμέρους στόχους και ποια προσδοκώμενα εκπαιδευτικά αποτελέσματα; (πχ γνωριμία με τη μουσική, προετοιμασία για εξετάσεις μουσικών σχολείων, κοινωνική επανένταξη μελών ευάλωτων ομάδων μέσω της μουσικής, προετοιμασία πτυχίων, διπλωμάτων κτλ)
Κάθε θέση εργασίας, συνεπάγεται μια περιγραφή καθηκόντων για την επιτέλεση των οποίων απαιτούνται μια σειρά από γνώσεις και δεξιότητες. Το ίδιο ασφαλώς ισχύει και για το επάγγελμα καθηγητών και σολίστ μουσικής. Επομένως τίθενται τα ακόλουθα ερωτήματα:
· Ποια είναι η περιγραφή καθηκόντων της θέσης εργασίας «καθηγητής μουσικής»;
· Ποιες γνώσεις και ποιες δεξιότητες απαιτούνται για να φέρει επιτυχώς εις πέρας ο καθηγητής μουσικής το λειτούργημά του;
Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα είναι σχετική: άλλου επιπέδου γνώσεις και δεξιότητες απαιτούνται όταν ο καθηγητής μουσικής που στοχεύει να προετοιμάσει έναν μαθητή για τις εξετάσεις επιπέδου Κατωτέρας και άλλες όταν προετοιμάζει έναν μαθητή για Πτυχίο ή πολύ περισσότερο για Δίπλωμα. Άλλες γνώσεις και δεξιότητες απαιτούνται για διδασκαλία μουσικής σε ένα πρόγραμμα επανένταξης κοινωνικά ευάλωτων ομάδων και άλλες σε ένα πρόγραμμα προετοιμασίας μαθητών για ένα διεθνή διαγωνισμό.
Νομίζω όμως ότι όλοι θα συμφωνήσουμε στο εξής: όσο υψηλότερος είναι ο εκπαιδευτικός σκοπός και οι επιμέρους στόχοι, τόσο υψηλότερες είναι και οι απαιτήσεις για το επίπεδο σπουδών (γνώσεων και δεξιοτήτων) εκ μέρους του διδάσκοντος.
Επομένως ορισμένα από τα κριτήρια για την αναβάθμιση της μουσικής εκπαίδευσης είναι:
· Ευρύτητα γνώσης εκ μέρους του διδάσκοντος που να μην περιορίζεται μόνο στη γνώση διδασκαλίας ενός μουσικού οργάνου
· Σπουδές που να συνδέονται με χρήση ΤΠΕ (Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνίας)
· Ενίσχυση του παιδαγωγικού ρόλου των καθηγητών
· Εφαρμογή καινοτόμων εκπαιδευτικών δράσεων στη μαθησιακή διαδικασία
· Προσπάθεια δια-τομεακής προσέγγισης της μουσικής μέσω άλλων τεχνών
Επομένως, από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι αποτελεί ζητούμενο η αξιοποίηση καθηγητών μουσικής με αυξημένα τυπικά προσόντα και ευρύτητα γνώσης. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να υποβαθμιστούν οι χιλιάδες καθηγητές μουσικής που εργάζονται έχοντας μόνο το τυπικό προσόν την αποφοίτησης από ένα ωδείο. Γιατί πολλοί είναι εξαιρετικοί στη δουλειά τους! Χάρη στην ευσυνειδησία, το μόχθο, τη γνώση, το ταλέντο και την καθοδήγησή τους, έχουν καταστεί χιλιάδες μαθητές τους πτυχιούχοι, διπλωματούχοι και έχουν σταδιοδρομήσει επιτυχώς εντός και εκτός συνόρων.
5. Προς ένα Δίκαιο Σύστημα Διαβάθμισης των Τίτλων Σπουδών
Επομένως, ποιο είναι το ζητούμενο σε μια πρόταση διαβάθμισης τίτλων σπουδών;
α. Να μην υποβαθμιστούν τα πτυχία και τα διπλώματα των ωδείων, υποβαθμίζοντας αντιστοίχως το κύρος εξαιρετικών καθηγητών και επαγγελματιών μουσικών
Παράλληλα όμως:
β. Να μην εξισωθούν τα προγράμματα σπουδών ωδείων και πανεπιστημίων, ακυρώνοντας τον κόπο σπουδών πενταετούς φοιτήσεως ακαδημαϊκού επιπέδου.
Οι παραπάνω στόχοι εκ πρώτης όψεως φαίνονται ως αλληλοσυγκρουόμενοι. Η μόνη λύση που διαφαίνεται για την άρση αυτής της αντίφασης, είναι η εξής: εφαρμογή δυο διαφορετικών συστημάτων διαβάθμισης με κριτήριο τη διάκριση των επαγγελματιών μουσικών (καθηγητών και σολίστ κτλ) ανάμεσα αφενός μεν σε εκείνους που αποφοίτησαν από τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση πριν την ίδρυση Τμημάτων Μουσικών Σπουδών και σε εκείνους που αποφοίτησαν μετά και είτε δεν κατάφεραν να εισαχθούν, είτε δεν το επιδίωξαν.
5.1. Το πρότυπο διαβάθμισης των τίτλων σπουδών ξένων γλωσσών
Αν δανειστούμε το παράδειγμα της διαβάθμισης των σπουδών ξένων γλωσσών, θα διαπιστώσουμε ότι υπάρχουν πιστοποιήσεις, οι οποίες αντιστοιχούν σε μια κλίμακα, ως ακολούθως: «βασική γνώση», «μέτρια», «καλή», «πολύ καλή», «άριστη». Με την πιστοποίηση της «άριστης γνώσης», έχει κανείς δικαίωμα να διδάξει. Ωστόσο δεν έχει πανεπιστημιακό πτυχίο, παρά μόνο αν σπουδάσει φιλολογία της γλώσσας (σπουδές επιπέδου 6). Στη συνέχεια μπορεί να συνεχίσει τις σπουδές του σε μεταπτυχιακό επίπεδο ( επιπέδου 7) και να προχωρήσει περαιτέρω κάνοντας έρευνα μέσα από την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής (σπουδές επιπέδου 8).
Εκ πρώτης όψεως επομένως, ήταν σωστή η σκέψη να υπάρξει μια αντιστοιχία στη διαβάθμιση των τίτλων σπουδών μουσικής με την αντίστοιχη κλίμακα τυπικών προσόντων. Όπως εύκολα κανείς μπορεί να αντιληφθεί, όσοι έχουν αποφοιτήσει από ένα από τα Τμήματα Μουσικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Ε.Κ.Π.Α.), ή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.) ή του Ιονίου Πανεπιστημίου, καθώς και του Τμήματος Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, δεν έχουν κανένα πρόβλημα με τη διαβάθμιση των σπουδών τους. Το πρόβλημα έγκειται σε όλους όσοι έχουν αποφοιτήσει μόνο από Ωδεία.
Η ένταξη των πτυχίων και διπλωμάτων στην κλίμακα επιπέδου 5, ήταν προφανώς πέρα για πέρα άδικη.
Βεβαίως, εξηγείται γιατί η προτεινόμενη ως ανώτερη αντιστοιχία σπουδών για αποφοίτους ωδείου φθάνει μέχρι την κλίμακα 5! Γιατί η επιθυμία του νομοθέτη είναι να μην δύναται να εξισωθεί ο τίτλος σπουδών κανενός ωδείου με τίτλο σπουδών Πανεπιστημίου. Εκεί έγκειται και η δυσκολία του όλου εγχειρήματος: να μην υποβαθμίσει τους μουσικούς που δεν έχουν Πανεπιστημιακό πτυχίο στη μουσική, αλλά και να μην αδικήσει εκείνους οι οποίοι έχουν.
5.2. Διαβάθμιση Τίτλων Σπουδών Ωδείων ΠΡΙΝ τη σύσταση Τμημάτων Μουσικών Σπουδών
Επομένως όσοι έχουν τελειώσει το Λύκειο έως το 1985 στα ωδεία της Β. Ελλάδας και ως το 1990 στην Αθήνα και την υπόλοιπη Επικράτεια, ο τίτλος σπουδών που έχουν αποκτήσει από το Ωδείο προτείνεται να αναγνωρίζεται με διαβάθμιση από επιπέδου 6 και άνω (βλ πίνακα 1). Δεδομένου ότι πριν δεν υπήρχαν μουσικές σπουδές Ακαδημαϊκού επιπέδου, θεωρούμε δίκαιο να θεωρηθούν τα πτυχία μουσικών οργάνων και ανώτερων θεωρητικών ως ισοδύναμα με Πανεπιστημιακά πτυχία (επιπέδου 6). Το δίπλωμα μουσικού οργάνου, δεδομένου ότι συνιστά μια προσπάθεια μεγαλύτερης δυσκολίας, προτείνεται να διαβαθμιστεί σαν μεταπτυχιακό (επιπέδου 7). Επίσης δεδομένης της ιδιαίτερης δυσκολίας που έχουν οι σπουδές των ανώτερων θεωρητικών, νομίζουμε ότι το πτυχίο φυγής αξίζει να αντιστοιχιστεί με μεταπτυχιακό (επιπέδου 7) και το πτυχίο σύνθεσης να θεωρηθεί ισοδύναμο από άποψη δυσκολίας με εκπόνηση διδακτορικής διατριβής (επιπέδου 8).
| ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΙΤΛΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΩΔΕΙΩΝ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΠΟΥ ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΑΝ ΑΠΟ ΤΟ ΛΥΚΕΙΟ πριν τη σύσταση Τμημάτων Μουσικών Σπουδών | |
| ΠΤΥΧΙΟ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΟΥ | ΕΠΙΠΕΔΟΥ 6 |
| ΠΤΥΧΙΟ ΩΔΙΚΗΣ | ΕΠΙΠΕΔΟΥ 6 |
| ΠΤΥΧΙΟ ΕΙΔΙΚΟΥ ΑΡΜΟΝΙΑΣ | ΕΠΙΠΕΔΟΥ 6 |
| ΠΤΥΧΙΟ ΑΝΤΙΣΤΟΙΞΗΣ | ΕΠΙΠΕΔΟΥ 7 |
| ΔΙΠΛΩΜΑ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΟΥ | ΕΠΙΠΕΔΟΥ 7 |
| ΠΤΥΧΙΟ ΦΥΓΗΣ | ΕΠΙΠΕΔΟΥ 7 |
| ΠΤΥΧΙΟ ΣΥΝΘΕΣΗΣ | ΕΠΙΠΕΔΟΥ 8 |
Η διαβάθμιση των τίτλων σπουδών ωδείων πριν την ίδρυση Μουσικών Τμημάτων στα Πανεπιστήμια, γίνεται για λόγους δικαιοσύνης. Επιτυγχάνει να μην υποβαθμίζει τους τίτλους σπουδών των ωδείων και να αποδίδει σε καθηγητές και σολίστ με χρόνια εκπαιδευτικής και καλλιτεχνικής προσφοράς το σεβασμό που τους αξίζει. Παράλληλα, το σύστημα αυτό επιτρέπει την αξιοποίηση ως διδασκόντων σημαντικών προσωπικοτήτων της μουσικής χωρίς Πανεπιστημιακό πτυχίο. Για παράδειγμα, σε μια Ακαδημία θα μπορεί να διδάσκει Φυγή και σύνθεση ένας καταξιωμένος συνθέτης με πτυχίο σύνθεσης (επιπέδου 8) ακόμη και αν δεν έχει Πανεπιστημιακό πτυχίο.
5.3. Διαβάθμιση Τίτλων Σπουδών Ωδείων ΜΕΤΑ τη σύσταση Τμημάτων Μουσικών Σπουδών
Όσοι μουσικοί τελείωσαν το Λύκειο από το 1985 στη Β. Ελλάδα και από το 1991 και ύστερα στην υπόλοιπη Επικράτεια, είχαν την επιλογή να δώσουν εξετάσεις σε Τμήμα Μουσικών Σπουδών. Είτε το επιχείρησαν ανεπιτυχώς, είτε δεν το έπραξαν. Επομένως, είναι άδικο να εξισωθούν οι ωδειακοί τίτλοι σπουδών τους με όλους όσοι κατάφεραν να εισαχθούν στα Τμήματα Μουσικών Σπουδών και να αποφοιτήσουν επιτυχώς από αυτά.
Συνεπώς στην περίπτωση αυτή, προτείνω μια πιο αυστηρή διαβάθμιση των τίτλων σπουδών ωδείων, ώστε να μην είναι ισότιμοι με τους Πανεπιστημιακούς Τίτλους. Παράλληλα όμως, προτείνω να δοθεί κίνητρο στους αποφοίτους Ωδείων αυτής της κατηγορίας να φοιτήσουν στο Πανεπιστήμιο ώστε μετά από επιτυχή περαίωση των σπουδών τους να αποκτήσουν Πανεπιστημιακή μόρφωση και την αντίστοιχη πιστοποίηση (επιπέδου 6).
Η πρόταση που καταθέτω, αντλεί την έμπνευσή της από το σύστημα που είχε εφαρμοστεί παλαιότερα από το Υπουργείο Παιδείας για να εξισώσει τους τίτλους σπουδών των δασκάλων, αποφοίτων Παιδαγωγικής Ακαδημίας (διετούς φοιτήσεως) με τους αποφοίτους των Παιδαγωγικών Τμημάτων Δημοτικής Εκπαίδευσης (τετραετούς φοιτήσεως). Οι Δάσκαλοι απόφοιτοι σχολών διετούς φοιτήσεως, παρακολούθησαν πρόγραμμα εξομοίωσης. Όσοι παρακολούθησαν μαθήματα και πέρασαν επιτυχώς τις εξετάσεις τους, έλαβαν Πανεπιστημιακό Πτυχίο (επιπέδου 6).
Δεδομένου ότι το προσεχές ακαδημαϊκό έτος 2019-20 προωθείται αλλαγή στο σύστημα εισαγωγής στο Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, καθώς και στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου, οι ενδιαφερόμενοι θα εισάγονται με εξετάσεις αποσυνδεδεμένες από τις Πανελλήνιες και εστιασμένες στις ιδιαίτερες απαιτήσεις των εξετάσεων μουσικών οργάνων.
Συνεπώς, μια πρόταση θα ήταν να δοθεί το δικαίωμα στους πτυχιούχους και διπλωματούχους Ωδείων αυτής της κατηγορίας, να εισαχθούν στα ανωτέρω Πανεπιστήμια (Ιόνιο και Μακεδονίας) χωρίς εξετάσεις. Στη συνέχεια, μετά από επιτυχή εξέταση στα Ακαδημαϊκά μαθήματα και επιτυχία σε διπλωματικές εξετάσεις στο τέλος των σπουδών, να καταστούν και εκείνοι κάτοχοι Πανεπιστημιακού πτυχίου (επιπέδου 6). Μάλιστα, ανάλογα με το επίπεδο σπουδών τους στα ανώτερα θεωρητικά, θα ήταν δίκαιο να απαλλάσσονται από αντίστοιχα μαθήματα (βλ πίνακα 2)
| ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΙΤΛΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΩΔΕΙΩΝ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΠΟΥ ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΑΝ ΑΠΟ ΤΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ | ||
| ΤΙΤΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ | ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΗ | ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ |
| ΠΤΥΧΙΟ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΟΥ | ΕΠΙΠΕΔΟΥ 5 | ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΧΩΡΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΠΌ Α΄ΕΞΑΜΗΝΟ |
| ΔΙΠΛΩΜΑ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΟΥ & ΠΤΥΧΙΟ ΕΙΔΙΚΟΥ ΑΡΜΟΝΙΑΣ Ή ΠΤΥΧΙΟ ΩΔΙΚΗΣ | ΕΠΙΠΕΔΟΥ 5 | ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΧΩΡΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΠΌ Γ΄ΕΞΑΜΗΝΟ |
|
ΠΤΥΧΙΟ ΑΝΤΙΣΤΟΙΞΗΣ | ΕΠΙΠΈΔΟΥ 5 | ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΧΩΡΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΠΌ Γ΄ΕΞΑΜΗΝΟ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΑΓΗ ΑΠΟ ΟΛΑ ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΝΩΤΕΡΩΝ ΘΕΩΡΗΤΙΚΩΝ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΟΙΞΗΣ |
| ΠΤΥΧΙΟ ΦΥΓΗΣ | ΕΠΙΠΈΔΟΥ 6 | ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΧΩΡΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΠΌ Ε΄ΕΞΑΜΗΝΟ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΑΓΗ ΑΠΟ ΟΛΑ ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΝΩΤΕΡΩΝ ΘΕΩΡΗΤΙΚΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΤΗΣ ΦΥΓΗΣ |
| ΠΤΥΧΙΟ ΣΥΝΘΕΣΗΣ | ΕΠΙΠΈΔΟΥ 7 | ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΧΩΡΙΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΑΠΌ Ε΄ΕΞΑΜΗΝΟ ΚΑΙ ΑΠΑΛΛΑΓΗ ΑΠΟ ΟΛΑ ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΑΝΩΤΕΡΩΝ ΘΕΩΡΗΤΙΚΩΝ |
Τα δυο Πανεπιστημιακά Τμήματα (Μακεδονίας) και (Ιόνιο) δεν θα «παράγουν» μουσικολόγους, (όπως τα τμήματα Μουσικών σπουδών ΕΚΠΑ και ΑΠΘ). Θα έχουν το ρόλο-τηρουμένων των αναλογιών-Μουσικής Ακαδημίας από την οποία θα αποφοιτούν διπλωματούχοι εξειδικευμένοι σε μουσικά όργανα, αλλά παράλληλα με μια ευρύτερη Ακαδημαϊκή μόρφωση. Οι απόφοιτοι, αν επιθυμούν-δίνοντας στη συνέχεια εξετάσεις θα μπορούν να συνεχίσουν σπουδές επιπέδου Μάστερ και Διδακτορικού.
5.4. Νέα Μουσική Ακαδημία ή Αναβάθμιση ωδείων;
Δεδομένου ότι στην πρόταση αυτή τίθεται ένα ζήτημα εντοπιότητας, καθότι τα δυο προαναφερόμενα Πανεπιστήμια (Μακεδονίας και Ιόνιο) είναι δύσκολα προσβάσιμα από πολλούς νομούς της Επικράτειας και δη από την Αττική, προτείνονται δυο εναλλακτικές λύσεις:
α) Nα τεθεί μια σειρά κριτηρίων βάσει των οποίων να δίδεται και σε Ωδεία το δικαίωμα να απονέμουν Πανεπιστημιακούς τίτλους.
Για λόγους δεοντολογίας δεν είναι επιτρεπτό να κατονομαστούν περιπτώσεις ωδείων που είναι γνωστό τοις πάσοι ότι δυνητικά πληρούν αυτές τις προδιαγραφές ή έχουν την υποδομή να τις επιτύχουν με ορισμένες βελτιώσεις σε ποιοτικούς και ποσοτικούς δείκτες. Εάν εφαρμοστεί κάτι τέτοιο, θα πρέπει τα ιδρύματα να υπόκεινται σε λεπτομερή και συστηματική αξιολόγηση ποιότητας δομών και υπηρεσιών με βάση την εφαρμογή συγκεκριμένης και αξιόπιστης επιστημονικής μεθόδου αξιολόγησης με αντικειμενικούς, μετρήσιμους ποιοτικούς και ποσοτικούς δείκτες.
β)Εάν η παραπάνω πρόταση δεν μπορεί να εφαρμοστεί άμεσα λόγω είτε ιδεολογικών διαφωνιών, είτε νομικών ζητημάτων που εγείρονται καθότι στη χώρα μας δεν αναγνωρίζονται ιδιωτικά Πανεπιστήμια, τότε προτείνεται εναλλακτικά είτε η ίδρυση Τμήματος Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης στην Αθήνα, που θα ισοδυναμεί με Μουσική Ακαδημία, είτε η ίδρυση Μουσικής Ακαδημίας.
5.5. Πλεονεκτήματα της παρούσας πρότασης συστημάτων διαβάθμισης ωδειακών τίτλων σπουδών
· Γίνεται σεβαστό το έργο ΟΛΩΝ των μουσικών με τρόπο ώστε να μην ευνοείται μια κατηγορία μουσικών έναντι άλλης.
· Δεν υποβαθμίζονται οι τίτλοι σπουδών των αποφοίτων ωδείων που αποφοίτησαν από τη δευτεροβάθμια πριν την ίδρυση Τμημάτων Μουσικών Σπουδών.
· Η μερική υποβάθμιση των ωδειακών τίτλων σπουδών έναντι των Πανεπιστημιακών, δεν συνεπάγεται οριστική υποβάθμιση των μουσικών, αλλά δίνεται κίνητρο στους νεότερους μουσικούς που δεν έχουν Πανεπιστημιακό Πτυχίο σε κλάδο μουσικής, να συνεχίσουν μουσικές σπουδές Ακαδημαϊκού επιπέδου. Με αυτό τον τρόπο, αναβαθμίζουν όχι μόνο τα τυπικά τους προσόντα, αλλά και τη γενικότερη υποδομή τους προς όφελος όχι μόνο δικό τους, αλλά και των μαθητών τους.
· Δεν εξισώνονται οι τίτλοι σπουδών ενός ωδείου και ενός Πανεπιστημίου, αλλά ούτε το Πτυχίο του ωδείου με το δίπλωμα
· Το σύστημα αναγνώρισης μαθημάτων για τους μουσικούς που θα φοιτήσουν στο Πανεπιστήμιο, σέβεται τις σπουδές που έχουν ήδη κάνει και συμβάλλει στην εξοικονόμηση χρόνου φοίτησης
· Η ίδρυση νέων δομών Ακαδημαϊκού επιπέδου (είτε γίνεται λόγος για Ακαδημία, είτε για αναβάθμιση του θεσμικού ρόλου ορισμένων από τα ήδη υπάρχοντα ωδεία) συμβάλλει στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας Ακαδημαϊκού επιπέδου, γεγονός που συνεπάγεται την αξιοποίηση επιστημόνων με σπουδές διδακτορικού και μεταδιδακτορικού επιπέδου.
6. Γιατί αποτελεί ευτύχημα η απόσυρση του επίμαχου νομοσχεδίου
Αν δεν ειχε αποσυρθεί το νομοσχέδιο, οι αρμόδιοι θα ήταν ηθικά υπεύθυνοι και ιστορικά υπόλογοι για την απώλεια των μουσικών ταλέντων, υπό το βάρος της ανασφάλειας που δημιουργεί η οικονομική (πρωτίστως ηθική) κρίση. Όσοι είναι αποφασισμένοι να σπουδάσουν μουσική, δεν θα είχαν άλλη επιλογή από το να εγκαταλείψουν τη χώρα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται…για την ποιότητα της μουσικής εκπαίδευσης και τέχνης. Αυτό ή οποιοδήποτε άλλο άδικο νομοσχέδιο, θα έχει ως αποτέλεσμα να στοιβάζονται στις ουρές του ΟΑΕΔ στρατιές ανέργων πτυχιούχων (επιπέδου 6,7 και 8).
Αν για τον κάθε ψυχρό νομοθέτη, οι επαγγελματίες μουσικοί είναι οι παρείσακτοι αριθμοί μιας απάνθρωπης και τεχνοκρατικής κοινωνίας, για όλους εμάς τους μουσικούς και φιλόμουσους, οι επαγγελματίες μουσικοί είναι:
Ø Οι αγαπημένοι μας δάσκαλοι, που οδήγησαν εκατοντάδες μαθητές σε ένα πτυχίο ή ένα δίπλωμα λόγω της ιδιότητάς τους ως καθηγητών μουσικής
Ø Οι ασυμβίβαστοι που είχαν το θάρρος να αφοσιωθούν επαγγελματικά στη μουσική, διάγοντας ένα βίο διαρκούς μελέτης
Ø Οι εργαζόμενοι ως αργά το βράδυ, εντός Σαββατοκύριακων, όταν οι υπόλοιποι απολαμβάνουμε πενθημέρου
Ø Οι συνήθως υπο-αμειβόμενοι ή αμειβόμενοι με μεγάλη χρονική καθυστέρηση
Ø Οι εργαζόμενοι με λιγότερα ένσημα από όσα τους αναλογούν.
Ø Οι -όχι σπάνια- ετεροαπασχολούμενοι που αγωνίζονται να βιοποριστούν επιτελώντας δυο εργασίες
Ø Οι αδικημένοι της πάλαι ποτέ Ορχήστρας των Χρωμάτων που κατάφερε να προβάλει το έργο Ελλήνων μουσουργών εντός και εκτός συνόρων, κάποτε με την μπαγκέτα του αείμνηστου Μάνου Χατζιδάκι, αργότερα με την μπαγκέτα του αρχιμουσικού Μίλτου Λογιάδη
Ø Οι πολυβραβευμένοι της πάλαι ποτέ Καμεράτας, με σπουδαία διεθνή βραβεία εντός και εκτός συνόρων για ηχογραφήματα και συμμετοχή σε διεθνείς διοργανώσεις στις οποίες μας εκπροσωπούσε ως Armonia Atenea υπό τον αρχιμουσικό, Γιώργο Πέτρου.
Ø Οι απολυμένοι, που έπαιζαν …κλαίγοντας, όταν «έπεσε το μαύρο της ΕΡΤ»
Ø Όσοι ταξιδεύουν μέσα στο χειμώνα προκειμένου να διδάξουν στα μουσικά εργαστήρια νησιών στο πλαίσιο των δράσεων που διοργανώνει ο Σύνδεσμος «Οι Φίλοι του Ελληνικού Νησιού και της Θάλασσας»
Ø Όσοι διδάσκουν κάτω από δύσκολες και συχνά επικίνδυνες συνθήκες εργασίας σε κέντρα φιλοξενίας προσφύγων και γενικότερα σε δομές κοινωνικά ευάλωτων ομάδων
Ø Όσοι στελεχώνουν την ΚΟΑ και ΚΟΘ και έχουν κάνει ένα πρωτοφανές στα χρονικά «άνοιγμα στην κοινωνία» με πληθώρα κοινωνικών -εκπαιδευτικών δράσεων σε όλη την Επικράτεια, ακόμη και σε «άγονη γραμμή» μέσα στο καταχείμωνο…
Ø Οι συμμετέχοντες (απ΄όλο τον κόσμο) στο Διεθνές Grand Prix Maria Callas όπερα και πιάνο και σε άλλους σημαντικούς εγχώρους και διεθνείς διαγωνισμούς.
Ø Οι σολίστ, που χειροκροτούμε βουρκωμένοι στο τέλος κάθε συναυλίας και τους ευγνωμονούμε για μια ακόμη ψυχική ανάταση…
Tελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό: οι επαγγελματίες μουσικοί του μέλλοντος, ήτοι οι σπουδαστές, τα ταλέντα, που μελετούν σκληρά για συμμετοχή σε διαγωνισμούς και για την ολοκλήρωση των σπουδών τους!
Γι΄αυτά τα παιδιά που κερδίζουν το ένα βραβείο μουσικής μετά το άλλο…
Γι΄αυτά τα παιδιά που αριστεύουν στις εξετάσεις Πτυχίων και Διπλωμάτων….
Γι΄αυτά τα παιδιά οφείλουμε να εμποδίσουμε κάθε παράγοντα υποβάθμισης της μουσικής εκπαίδευσης, ούτως ώστε να επιτευχθεί η θεμελίωση ενός δίκαιου συστήματος διαβάθμισης πτυχίων και διπλωμάτων.
Έχουμε ηθική υποχρέωση απέναντι σε αυτά τα παιδιά! Μήπως…διευκολύνουμε κάπως τον-ούτως ή άλλως-δύσβατο (αλλά πολλά υποσχόμενο) δρόμο τους…
Τίνα Βαρουχάκη
varouchaki.tar@gmail.com
Απρίλιος 2019
[1] Θα ήθελα να αφιερώσω αυτό το άρθρο στον Δάσκαλό μου στην κλασική κιθάρα,
Παναγιώτη Δεληγιάννη, τον οποίο θα ευγνωμονώ ως υπόδειγμα Δασκάλου με ανθρώπινο πρόσωπο.
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)
