ʽΠΕΡΙ ΦΩΝΗΣʼ: Μια ερμηνευτική επισκόπηση του ʽφαινομένουʼ DEMETRIO STRATOS (Της Κατερίνας Μανιού)

‘ΠΕΡΙ ΦΩΝΗΣ’

Μια ερμηνευτική επισκόπηση του ‘φαινομένου’ DEMETRIO STRATOS

(Της Κατερίνας Μανιού)

Θα μπορούσε να θεωρηθεί μια προμηθεϊκή φιγούρα. Η μυθική, όπως περιγράφεται, παρουσία του, η ακαταπόνητη διεπιστημονική έρευνα και η αξεπέραστη εφαρμογή της στην φωνητική πράξη, όπως και ο πρόωρος θάνατός του, συνηγορούν σε αυτή την οπτική. Ωστόσο, στο παρόν κείμενο παρακάμπτουμε τα στοιχεία μιας ανεπανάληπτης μοναδικότητας και επιλέγουμε να προσγειώσουμε αυτή την μορφή μέσα από την τοποθέτησή της στο συγκείμενο της εποχής της και στο βάθος των αναζητήσεών της. Πάνω από όλα εστιάζουμε στα θεμέλια της έρευνας του Demetrio Stratos, η οποία θεωρούμε ότι φέρει πανανθρώπινα χαρακτηριστικά, που με τη σειρά τους φέρουν το στοιχείο του κατεπείγοντος στην εποχή που διανύουμε. Η οικουμενικότητα των χαρακτηριστικών αυτών αφενός επισκιάζεται, αναμενόμενα, από τις δυσερμήνευτες φωνητικές του αποδόσεις. Αφετέρου, υποσκάπτεται από την διάχυση των ερευνητικών, θεωρητικών και καλλιτεχνικών δρόμων που διάνοιξε ο Demetrio Stratos σε επιμερισμένες όψεις όπως: Κλειστά ερευνητικά κυκλώματα και ακαδημαϊκοποιημένες πειραματικές φωνητικές προσεγγίσεις -συχνά εξαιρετικά πρόχειρες. Εστέτ φωνητικές εκφορές ελιτίστικης αισθητικής. Εμπορευματοποιημένη pop κουλτούρα. Και όμως ο Demetrio Stratos (πώς να τον αποκαλέσει κανείς, με ποια ακριβώς ιδιότητά του; ας μας συγχωρεθεί λοιπόν η διαρκής επανάληψη του ονόματός του) είχε σθεναρά πιστεύω, τα οποία αντικρούονται προς όλες τις παραπάνω αξιοποιήσεις της ‘κληρονομιάς’ του.

Για τον Demetrio «Η μουσική οφείλει να απευθύνεται στον κόσμο» …«να πλησιάζει τον κόσμο». Για εκείνον, «ο λαός έχει ανάγκη τον πολιτισμό». Ο τρόπος εκφοράς του λόγου, ή για να χρησιμοποιήσουμε την φράση της γειτνιαζούσης συναδέλφου του Μαρίνα Αμπράμοβιτς, ‘το σημείο εκκίνησης του λόγου’ φέρει μια αναντίρρητη αυθεντικότητα, που δεν αφήνει χώρο για ψευδό-επιχειρήματα περί χρησιμότητας της τέχνης στον σύγχρονο ωφελιμιστικό κόσμο. Η τέχνη, η πρώτη και κύρια δραστηριότητα που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο σε κάθε κοινωνία, ιστορική φάση και πολιτισμό αποτελεί οικουμενική και αναπόσπαστη ρίζα της ύπαρξής του. Ξεκινώντας από τις πρωτόγονες κοινωνίες, η τέχνη είναι σύμφυτη με την ανθρώπινη ύπαρξη σε κάθε της εκδήλωση, αποτελώντας έναν διαρκή μετασχηματισμό ενέργειας σε ποικιλότροπη έκφραση (μοναχική ή ομαδική), σε επικοινωνία, σε χρονική υπέρβαση, σε παρηγορία. Συνιστά ονειρώδεις γλώσσες που προσθέτουν λόγια στο «οικουμενικό μα διαρκώς μισοτελειωμένο ποίημα της ανθρωπότητας» όπως έλεγε για τους ποιητές ο Σέλλεϊ, καλύπτοντας τα δυσερμήνευτα κενά της πραγματικότητας. Ανιχνεύοντας, καλώντας, συνομιλώντας πάντα με ‘αυτό που διαφεύγει’ ο άνθρωπος βρίσκει τα σημάδια μιας κοινής, αναπότρεπτης και συνενωτικής τελικά μοίρας.

Ο Stratos επιθυμούσε η φωνητική έρευνά του να υπεισέλθει στην ίδια τη ζωή και να γίνει κτήμα των ανθρώπων, με το ερευνητικό στοιχείο να διοχετεύεται άμεσα στο εκπαιδευτικό: «Αν μια καινούργια φωνητική ανακαλυφθεί πρέπει να βιωθεί από το σύνολο και όχι μεμονωμένα.» Γνωρίζοντας καλά πως «η γνώση είναι δύναμη» (Βάκων) τα πορίσματα της έρευνάς του επιθυμεί να διανοιχθούν στην καθημερινότητα ως επίγνωση δυνατοτήτων, ανασύστασης και ελευθερίας. Πρόκειται για μια στάση που βρίσκεται στον αντίποδα των σημερινών χρηματοδούμενων ακαδημαϊκών/ ερευνητικών πλάνων, όπου η γνώση κατευθύνεται αδιαφανώς ενισχύοντας ποικιλοτρόπως τον εξανδραποδισμό του ανθρώπου, παρά τον ίδιο τον άνθρωπο. Τόσο ως μέλος του θρυλικού συγκροτήματος Area, όσο και μέσα από την προσωπική του έρευνα, που δισκογραφικά δεν θα κρατήσει παρά τέσσερα χρόνια (με πρώτο άλμπουμ τη Metrodora το 1975) ο Demetrio Stratos μεριμνά ακατάπαυστα για τα στοιχεία του μοιράσματος, της διασποράς, του ξυπνήματος. Αυτά αφορούν τόσο το ερευνητικό και το παιδαγωγικό κομμάτι της φωνής, όσο και τα καλλιτεχνικά αποτελέσματα, τα οποία διασπείρονται σε σειρά συνεργασιών με χρονιά κορύφωσης το 1979, έτος θανάτου του.

Γεννημένος το 1945 από Έλληνες γονείς στην Αλεξάνδρεια, o Ευστράτιος Δημητρίου φαίνεται να ανήκει σε ένα ευκατάστατο οικογενειακό περιβάλλον, όπως μαρτυρούν οι σπουδές του σε ιδιωτικά κολλέγια καθώς και η μαθητεία του στο ωδείο (πιάνο και ακορντεόν). Πέρα από ποικίλες επισημάνσεις για την επαφή του με την αραβική, βυζαντινή αλλά και τη διαδιδόμενη pop και rock κουλτούρα, παρατηρούμε κάτι σημαντικό ως προς την μετέπειτα εξέλιξη και τις αναζητήσεις του. Πρόκειται για την αυθόρμητη επαφή με τέσσερις διαφορετικές γλωσσικές παραδόσεις, που απαιτούν διαφορετική λαρυγγική/μυϊκή λειτουργία και φαρυγγική διαμόρφωση: Τα ελληνικά, τα αραβικά, τα αγγλικά και τέλος τα ιταλικά. Ο Demetrio Stratos χαρακτηρίζει εαυτόν ως έναν «ιδιαίτερο και εξαιρετικά προνομιούχο αχθοφόρο ενός διεθνούς ξενοδοχείου». Κάνοντας μια μικρή παράφραση, θεωρούμε τον Demetrio φορέα ενός ‘ξενοδοχείου ήχων’, οι οποίοι κατοικοεδρεύουν στα βιώματά του και ζητούν συνειδητοποίηση και διαπολιτισμική διέξοδο. Ειδικώς όσον αφορά τις μεσογειακές/αραβικές γλωσσικές ιδιαιτερότητες, σημειώνεται ένα εκρηκτικό μείγμα που προέρχεται από τη βιωματική σύνδεση ήχων με διαφορετικές γεω-πολιτισμικές εικόνες. Συγχρόνως, δεκάδες διαχρονικές πολιτισμικές φωνητικές εκφορές, που παραμένουν ζωντανές στην τότε καθημερινότητα, εμπλουτίζουν το ηχητικό του λεξιλόγιο, πηγαίνοντάς το πέρα από τα σύνορα των λέξεων. Τέτοια δεδομένα συνεισφέρουν στην διαμόρφωση μιας πολυεπίπεδης εσωτερικής ακοής, που φέρει αποτυπωμένα ποικίλα φωνητικά ηχήματα. Όπως θα δούμε παρακάτω, η έννοια της ακοής είναι θεμελιώδους σημασίας για τον Stratos.

Cometa Rossa - Demetrio Stratos & Αrea. Το πρώτο κομμάτι του δεύτερου δίσκου των Area «Areazone», το οποίο ο Demetrio Stratos θα ερμηνεύσει σε πολλές εκδοχές και συνεργασίες. Εδώ σε live ηχογράφηση του 1978, με τον βιολιστή Lucio Fabbri.

Με τις εκκαθαρίσεις του Νάσερ, η οικογένεια θα μεταβεί το 1957 στην Κύπρο. Εκεί ο Demetrio θα συνεχίσει τις σπουδές του σε αγγλικό κολλέγιο, ενώ το 1962 θα μεταβεί στο Μιλάνο, οπότε και θα ξεκινήσει τη φοίτησή του στην αρχιτεκτονική, συνεχίζοντας παράλληλα την μουσική του δραστηριότητα. Από το 1963 μέχρι το 1972, έτος ιδρύσεως των Area, θα ιδρύσει δύο δικά του συγκροτήματα, ενώ θα συμμετάσχει στο διάσημο τότε σχήμα I Ribelli για δύο χρόνια (1967- 1969), ως πιανίστας-οργανίστας και ενίοτε ως τραγουδιστής. Γνωστότερες είναι ίσως οι δικές του ερμηνείες στα τραγούδια Pugni Chiusi και στο διάσημο Delilah. Σημειώνουμε πως η συνάντησή του με την ιδιότητα του τραγουδιστή προέκυψε εντελώς τυχαία, μέσα από την ανάγκη έκτακτης κάλυψης του τραγουδιστή στο πρώτο συγκρότημα, που είχε δημιουργήσει ο ίδιος.

Pugni Chiusi: Μαγνητοσκόπηση του 1967

Το 1970 γεννιέται η κόρη του Αναστασία. Είναι αρκετά διαδεδομένο πως η παρατήρηση της αναπνοής της και η μετατροπή της σε ήχους και κινήσεις θα αποτελέσουν ισχυρό έναυσμα για τις αναζητήσεις του πατέρα της. Η συνειδητοποίηση πως οι ανθρώπινες φωνητικές δυνατότητες υπερβαίνουν το γνωστό φάσμα της ομιλίας και του τραγουδιού, καθώς και η διαπίστωση πως οι γλωσσικοί κώδικες περιορίζουν τόσο το φωνητικό όργανο όσο και το σωματικό/αναπνευστικό εύρος και κατ’ επέκταση την ποικιλότητα της εκφραστικής ελευθερίας, συνιστούν την αποφασιστική απαρχή των αναζητήσεων του Stratos. Στεκόμαστε σε μια φράση που συνοψίζει το βάθος των μελημάτων της έρευνάς του: «Δεν αποβλέπω στην κινητοποίηση της έρευνας και στη μελέτη νέων δυνατοτήτων. Με ενδιαφέρει να μάθω τι πράγμα είναι η φωνή: Να γνωρίσω από που γεννιέται». Αν και θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε πιο ταιριαστές για τα ελληνικά εκφράσεις, προτιμάμε την άγαρμπη κατά-λέξη μετάφραση από τα Ιταλικά. Μέσα από αυτή διαφαίνεται η αμεσότητα του μελήματος του Demetrio Stratos. Και εδώ ακριβώς εντοπίζουμε το κενό στην μετέπειτα αξιοποίηση των δρόμων που διάνοιξε. Ο Stratos φαίνεται να αναζητά σε ποικίλα επίπεδα το «τι πράγμα είναι η φωνή»: Ως όργανο, ως επικοινωνιακό μέσο, ως απόληξη και μεταγλώττιση μιας γλώσσας του σώματος σε δεκάδες ψυχικά/επικοινωνιακά/πολιτισμικά, εν τέλει, φωνήματα. Ως έκφραση ελευθερίας μιας ‘φυσικής μουσικής γλώσσας’ με έδρα το ίδιο το σώμα.

«Αναζητώ τρόπους να περάσω όλο το σώμα μου μέσα από την γλώσσα» επισημαίνει. Επιμένει πως πρέπει να πάει κανείς πίσω, πίσω (dentro, dentro) αλλά και πολύ βαθιά (dientro) ώστε να ανιχνεύσει μια μορφή φωνητικής έκφρασης που προηγείται της γλωσσικής επικοινωνίας. Μια προ-γλωσσική έκφραση. Αυτή μπορεί εκ νέου να διακλαδωθεί σε αμέτρητα φωνήματα, που είναι αδιάσπαστα συνδεδεμένα με την έκφραση του πόνου, του θρήνου, του ενθουσιασμού. Με αυτά τα μέσα μπορεί κανείς να ενωθεί αφενός με μια αναδομημένη φυσικότητα, και από την άλλη να ατενίσει την οικουμενικότητα των ανθρώπινων εκδηλώσεων της ζωής σε βάθος χρόνου και γεωγραφικό εύρος. Πρόκειται για ένα βαθύ ‘εκδημοκρατισμό του σώματος’: Με αποδοχή των ποικίλων ριζών, των ‘ετεροτήτων’ που εμπερικλείει και συνάμα με ενδυνάμωση της αυθεντικής, μοναδικής, συγκροτημένης παρουσίας του. Αν και στην προτροπή δημοσιογράφου να δώσει τρία σημεία της φωνητικής του μελέτης, αυτός απαντά: «Επιστημονική-Ψυχαναλυτική-Εθνομουσικολογική» εμείς διακρίνουμε ένα καίριο οντολογικό στοιχείο, που μετατρέπεται σε καλλιτεχνικό. Ως τέτοιο, διαθέτει δυνατότητες μεγάλης εμβέλειας (οι οποίες δεν πρόλαβαν να αξιοποιηθούν) όσο και μια προφητική ιδιαιτερότητα: Ο Demetrio εκλαμβάνει τη φωνητική έρευνα ως πόρισμα που οφείλει να μεταδοθεί, οδηγώντας ιδανικά στην κατάργηση χωρισμού καλλιτέχνη και ακροατή/θεατή «που ο υπάρχων πολιτισμός και πολιτική έχουν εγκαθιδρύσει. Δεν πρέπει να θεωρείται αυτή η κατάσταση ως παθητική ακρόαση αλλά ως ένα παιχνίδι στο οποίο η ζωή βρίσκεται σε κίνδυνο»

Με την κόρη του Αναστασία

Το 1971 το single "Daddy's dream φέρει στοιχεία τέλους και αρχής: Γεννιέται επισήμως το αναγραμματισμένο όνομα Demetrio Stratos ενώ κλείνει οριστικά ο κύκλος των μουσικών εγχειρημάτων του που εμπίπτουν στην εμπορική μουσική.

Το 1972, μαζί με τον ντράμερ Giulio Capiozzo ιδρύει το συγκρότημα Area. Το όνομά τους συνδέεται με το μότο του ποιητή Allen Ginsberg «The message is: Widen the area of consciousness». Ταυτοχρόνως, σύμφωνα με τον μουσικολόγο Timothy Murphy, με το όνομα αυτό, το συγκρότημα χαρτογραφείται αποφασιστικά στην έκρυθμη κινηματική σκηνή της Ιταλίας των δεκαετιών 1960 και 1970, που κωδικοποιείτο ως “Area of Autonomy”. Συνιστούν ένα σχήμα που αναμιγνύει τα είδη της rock, jazz, pop με βαλκανικούς, τουρκικούς και αραβικούς ρυθμούς σε συνδυασμό με τρόπους, διαστήματα και είδη παραδοσιακής μουσικής, συχνά στα πλαίσια ελεύθερου αυτοσχεδιασμού. Ταυτοχρόνως, αξιοποιούν την ηλεκτρονική μουσική ενώ υιοθετούν στοιχεία από την λόγια avant garde, όπως προετοιμασμένο πιάνο και serge-συνθετητή. Οι Area δημιουργούν έναν διαπολιτισμικό υβριδικό κόσμο, που εξυπηρετεί την διαρκή αναζωπύρωση του απρόβλεπτου, ενεργοποιεί την προσοχή του ακροατή και διαφεύγει των εμπορικών κατατάξεων. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά πρωτότυπο μίγμα για την Ιταλία της εποχής και όχι μόνο. Ειδικώς το ‘παραδοσιακό παρακλάδι’ των Area φέρει στοιχεία μοναδικότητας, μιας και δεν προέρχεται από την ασιατική κουλτούρα, όπως συνέβαινε συνήθως την εποχή εκείνη. Ως τέτοιο, δεν αποτελεί ‘διαλογιστική φυγή’ αλλά εξωτερίκευση, ενστερνισμό και ανάδειξη των (πολύ)πολιτισμικών καταβολών των μελών του συγκροτήματος.

Ο πρώτος δίσκος των Area «Die Arbeit macht frei» (1973) από την επιγραφή στην είσοδο του Auschwitz

Για τον Demetrio «Ο μουσικός ιμπεριαλισμός πάντα προσφέρει τα ίδια τραγούδια, τα ίδια συγκροτήματα, τον ίδιο τύπο καταναλωτικής μουσικής». Όντας ενεργό μέρος των επαναστατικών αναβρασμών της Ιταλίας του 1970, πολύ σύντομα αντιλαμβάνεται πως η pop μουσική, η δισκογραφία, οι συναυλίες και τα φεστιβάλ, από πράξεις αμφισβήτησης καθίστανται σε εκτονωτικά αλλά και κερδοφόρα πεδία που διαβρώνουν τους καλλιτέχνες, εφησυχάζουν το κοινό και καθυστερούν τις πραγματικές ανατροπές. Η ίδια η pop/rock κουλτούρα γίνεται ένα εμπορευματοποιημένο είδος εν μέσω πολλών άλλων. Χάνει εκ των έσω τον ανατρεπτικό της χαρακτήρα, μέσω επαναλαμβανόμενων κωδίκων που γίνονται εύκολα αναγνωρίσιμοι και υπνωτίζουν το συναίσθημα του κοινού. Απέναντι σε αυτά ο Demetrio Stratos, τόσο ως μονάδα όσο και ως μέλος των Area, αντιπαραθέτει τη διαρκή εξέλιξη και έρευνα, που κινητοποιούν τα λιμνάζοντα μουσικά νερά και υπεκφεύγουν ενοχλητικά από τις εμπορικές ετικέτες. Αντιπαραθέτει επίσης τον συλλογικό αυτοσχεδιασμό και τις διακαλλιτεχνικές μορφές έκφρασης: «Δεν μπορώ απλώς να είμαι ένας τραγουδοποιός που τριγυρνά και περιγράφει τον προσωπικά του βάσανα» θα αναφέρει χαρακτηριστικά.

Area -International POPular Group

Μέσα από αυτή την αντιμετώπιση, η τέχνη συνιστά μια ανατρεπτική πρόταση ζωής. Κατεβαίνει στο δρόμο, αναμιγνύεται με τον κόσμο και έρχεται με γιορταστική αμεσότητα να «διευρύνει την συνειδησιακή περιοχή» προτείνοντας νέους τρόπους ύπαρξης. «Η μουσική είναι επανάσταση και ζωή» υποστηρίζει το συγκρότημα. Σε αυτά τα πλαίσια, οι Area αλλά και ο Demetrio μεμονωμένα, θα συμμετάσχουν στην ιταλική εκδοχή των events και του fluxus. Συγχρόνως, έρχονται σε επαφή με την ποίηση, την πεζογραφία και τον στοχασμό, όπως αναπτύσσονται από το λογοτεχνικό κίνημα Neoavanguardia, ιδίως με τις ηχητικές/διαδραστικές όψεις του, που τότε άνθιζαν στην Ιταλία. Το κίνημα αυτό, στο οποίο συμμετέχουν συγγραφείς όπως οι Nanni Baletistrini, Eduardo Sanguinetti, Umberto Eco και πολλοί άλλοι, πειραματίζεται με ριζοσπαστικές γλωσσικές μορφές, στοχεύοντας στην αλίευση όψεων που θα καθάριζαν αυτό που όριζαν ως «καπιταλιστική γλώσσα».

Στιγμιότυπο από καλλιτεχνικά events της δεκαετίας του 1970

Παράλληλα προς την ανάπτυξη των Area, ο Demetrio υποβάλλει τον εαυτό και τη φωνή του σε ποικίλες αναζητήσεις που θα έχουν ερευνητικά, παιδαγωγικά και καλλιτεχνικά αποτελέσματα, την διαμοίραση των οποίων θεωρεί ευθύνη του. Η μέριμνά του για συλλογικότητα μεταφράζεται για εμάς μέσα από πολλούς τρόπους. Το συλλογικό προσεγγίζεται μέσα από την κωδικοποίηση μιας βαθιάς γνώσης και τη διαμοίρασή της. Το συλλογικό, ακόμα περισσότερο, προσεγγίζεται μέσα από την απελευθέρωση της φωνής και το πέρασμα από τη μονοφωνία στην πολυφωνία, τόσο μέσα από το ‘διφωνικό τραγούδι’, όσο και μέσα από μιμικές performances, στις οποίες εναλλάσσονται ήχοι και διάλογοι, με αφηρημένη συχνά μορφή. Εδώ η συλλογικότητα αποκτά τη φύση ποικίλων ταυτοτήτων, φωνών, εικόνων, αταβιστικών αναμνήσεων και καταγραφών του dna, οι οποίες γίνονται αποδεκτές από το άτομο, και απελευθερώνονται μέσα από την αναπνοή, το σώμα και την φωνή. Πρόκειται για μια εσωτερικά καταχωρημένη συλλογικότητα, ετερότητα και πολυφωνία. Η συλλογικότητα, ακόμα βαθύτερα πια, ταυτίζεται με την οικουμενικότητα: Με το πανανθρώπινο στοιχείο έκφρασης που βρίσκεται πέρα από τους δομημένους γλωσσικούς κώδικες. Η φράση του Stratos : «Η φωνή είναι απλώς μία» θεωρούμε πως αποτελεί συμβολικά και πρακτικά την κυρίαρχη οντολογική γέφυρα μεταξύ ποικιλότητας και μοναδικότητας.

Προχωρώντας χρονικά στον εξαιρετικά ενδιαφέροντα δρόμο που χαράζει ο Demetrio Stratos κατά τη δεκαετία του 1970, παρατηρούμε πως συνδυάζεται η προσωπική του εξερεύνηση και δισκογραφική/καλλιτεχνική πορεία, με τη διάχυση των αποτελεσμάτων της τόσο στους Area όσο και σε ποικίλους τομείς της τέχνης, της παιδαγωγικής και της έρευνας. Το 1976 θα τον ακούσει ο John Cage. Θα τον χαρακτηρίσει ως «μια φωνή πέρα από κάθε όριο» και θα τον καλέσει να ερμηνεύσει ορισμένα από τα 62 mesosticks, που θα συμπεριληφθούν σε ένα δίσκο με άλλα έργα του από κοινού με Ιταλούς καλλιτέχνες διαφορετικής ειδίκευσης, όπως οι Walter Marchetti, Gianni-Emilio Simonetti, Huan Hidalgo. Τα mesosticks προέκυψαν μέσα από ένα παιχνίδι με ακροστιχίδες του Cage. Εδώ, τα γράμματα που διαπερνούν κάθετα τους στίχους προς παιγνιώδη σχηματισμό μιας λέξης, βρίσκονται στο μέσο του στιχουργήματος: Εξ ‘ου και «μεσοστιχίδα» αντί για ακροστιχίδα. Το 1991, ένα χρόνο πριν τον δικό του θάνατο, ο Cage θα φτιάξει ένα ακόμη mesostick με τα γράμματα του ονόματος Demetrio Stratos, αφιερωμένο στη φωνή του και στις υπερβατικές της δυνατότητες. Κατόπιν πρόσκλησης του Cage, ο Demetrio θα επισκεφθεί το Center of Experimental Music του Πανεπιστημίου του San Diego. Μαζί επίσης, θα επισκεφθούν επανειλημμένα την mezzo-soprano Cathy Berberian και τον «γκουρού» vocalist ‘διφωνικού τραγουδιού’ (overtone singing) Tran Quang Hai. O τελευταίος μένει κατάπληκτος από την ταχύτητα κατανόησης και ενσωμάτωσης της τεχνικής του από τον Demetrio Stratos (εντός δύο ωρών). Σύμφωνα με την ερευνήτρια Laura Zattra και βάσει μαρτυριών του κιθαρίστα των Area, Paolo Tofani, ο Stratos έρχεται σε επαφή με το ‘μογγολικό τραγούδι’ (throat singing/overtone singing κλπ.) μεταξύ 1976/77 μέσω μιας κασέτας, την οποία ακούει, υιοθετώντας την τεχνική διαισθητικά.

Η συμπερίληψη αποσπασμάτων από τον δίσκο Cantare La voce, του Demetrio Stratos, στην ιστοσελίδα του Tran Quang Hai:

https://tranquanghaisworldthroatsinging.com/category/demetrio-stratos/

Μένουμε στη δεκαετία του 1970, στην οποία προστίθενται εξελικτικά και καταιγιστικά οι πλευρές των αναζητήσεων του Stratos, που πάντα εφορμούνται από τη θεμελιώδη αναγκαιότητα κατανόησης του «τι πράγμα τελικά είναι η φωνή». Από το 1976 και εντεύθεν θα εντρυφήσει στην ψυχανάλυση, στην εθνομουσικολογία και στη συγκριτική ανθρωπολογία, αποσκοπώντας στην κατανόηση της σχέσης μεταξύ γλώσσας και υποκειμένου, τοποθετώντας τα ψυχαναλυτικά συμπεράσματα στο ευρύτερο πολιτισμικό και ανθρωπολογικό γίγνεσθαι. Η έρευνα της προ-γλώσσας, λοιπόν, προσεγγίζεται ολοένα μέσα από τη συγκριτική αναζήτηση των πολιτισμικών της μορφοποιήσεων εντός ποικίλων παραδόσεων αλλά και μέσα από την υποβολή του νου του, του σώματος και της φωνής του σε εσωτερική εξερεύνηση, παρατήρηση και εφαρμογή. Η έννοια της ακρόασης τόσο ως εσωτερικής διαδικασίας όσο και ως εξωστρεφούς παρατήρησης φαίνεται καίριας σημασίας για εκείνον: «Πρέπει κανείς να ακούει εσωτερικά: Όσο περισσότερα ακούει εσωτερικά, τόσο πιο ελεύθερος είναι.» Ταυτοχρόνως αναφέρει: «Έχω την περιέργεια να μιμούμαι κάθε έναν ήχο που ακούω (π.χ ψαράδες, λαρυγγισμους φυλών, νανουρίσματα κλπ).»

Canto dei pastori. Live 1978

Τα παραπάνω ο Stratos θέλει να τα θεμελιώσει εξίσου μέσω της καθαρά επιστημονικής έρευνας. Αναφερόμενος στην ιδιαιτερότητα αυτού του «μουσικού οργάνου το οποίο κατοικοεδρεύει εσωτερικά στο σώμα», θέλει να γνωρίσει «τι ακριβώς είναι η φωνή» και ως όργανο καθαυτό, πώς λειτουργεί, πώς επηρεάζεται από διαφορετικές ηχητικές προοπτικές, χρήσεις αέρα κλπ Έτσι, το 1977 εγκαινιάζει μια συνεργασία με το φωνιατρικό ινστιτούτο της Πάδοβα, και κυρίως με τον Marco Ferrero. (Αξίζει να σημειωθεί ότι πέρα από την φωνή του Demetrio Stratos και τα ‘ανεξήγητα’ που παραθέτουμε αμέσως παρακάτω, η φωνή αποτελεί ένα όργανο του οποίου η λειτουργία δεν έχει αποκωδικοποιηθεί ακόμα και σήμερα.) Συγκαταλέγοντας τα γοητευτικά αξιοπερίεργα δεδομένα που προέκυψαν από την παρακολούθηση της φωνής του Stratos, παραθέτουμε τα εξής: Το whistle register έφτανε τα 8.000 hz: 2.000 hz παραπάνω από το ανθρώπινα επιτεύξιμο. Ενίοτε οι φωνητικές του χορδές έμοιαζαν ακίνητες -ως εάν να μην πάλλονται όπως είναι το φυσικό προκειμένου να μετασχηματιστεί ο αέρας σε ήχο. Ακόμη πιο αξιοπερίεργο είναι το γεγονός ότι άλλοτε έδιναν την εικόνα πλήρους ανεξαρτητοποίησης της μιας από την άλλη, ως εάν η κάθε μια μόνη της να παρήγαγε τον επιθυμητούς ήχους για το ‘διφωνικό τραγούδι’. Τέλος, το γεγονός ότι έφτανε στο εν λόγω τραγούδι μέχρι και εξαφωνία, σε συνδυασμό με την αξεπέραστη καθαρότητα των παραγόμενων αρμονικών συμπληρώνει τα στοιχεία μιας μοναδικότητας που τον περιβάλλει, δικαίως, με μυθοποίηση. Ωστόσο, η μυθοποίηση είναι συχνά αφορμή για επανάπαυση. Θα ήταν ανόητο να αναζητήσει κανείς να υπερβεί ή να κάνει όσα κατάφερε ο Stratos, εκτός εάν…προκύψει μέσα από τη δική του ανάγκη και έρευνα να τα καταφέρει. Το σίγουρο είναι πως οφείλουν να κρατηθούν οι αξίες μέσα στις οποίες τοποθετήθηκε με σώμα και πνεύμα η συγκεκριμένη μορφή: Οι λόγοι αναζήτησης και αυτό το οποίο αναζητούσε.

Σύντομα, ο Stratos θα θελήσει να μοιραστεί τα πορίσματα των ερευνών του και σε παιδαγωγικό επίπεδο. Το 1977 θα ξεκινήσει μια σειρά σεμιναρίων στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβα, με βάση το πόνημά του «Η παιδαγωγική της Φωνής». Το 1978 θα ταξιδεύσει στην Κούβα με ανάλογους σεμιναριακούς στόχους. Εκεί θα ηχογραφήσει και το γλωσσοδέτη «Ο τζίτζιρας ο Μίτζιρας», του οποίου η επαναληπτική και χρονομετρούμενη εκφορά φτάνει την αναπνευστική/μυϊκή ισχύ σε όρια υπέρβασης. Το σύνολο των παραπάνω οδηγεί στην δημιουργία του ντοκιμαντέρ «Suonare la voce». Την ίδια χρονιά θα εκπροσωπήσει την Ελλάδα, εμφανιζόμενος με το έργο του Daniel Caux «Musics at an Exhibition» στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Παρισιού. Παρόλα αυτά, η πρώτη αναφορά για τον Demetrio Stratos στον ελληνικό τύπο θα είναι μόλις το 1979 από τον μουσικοκριτικό Γιώργο Λεωτσάκο στην εφημερίδα Πρωινή (8/3/1979). Εδώ, ο Demetrio Stratos επονομάζεται ως «Δημήτρης Στράτος», πολιτογραφείται ως «Κύπριος», η ιδιότητά του είναι «ταχυδακτυλουργός της φωνής» και η καριέρα του αφορά την Ιταλία. Παρά την λαϊκή ρήση «από το ολότελα καλή κι η παναγιώταινα» ας μου επιτραπεί να υποστηρίξω πως, καμμιά φορά, το «ολότελα» είναι προτιμότερο.

«Ο τζίτζιρας ο Μίτζιρας» σε live performance (ηχητικό ντοκουμέντο)

Το 1979 είναι ένα έτος εκρηκτικής πολυπραγμοσύνης σε όλα τα πεδία που αναπτύσσει ο Stratos με προεξάρχον το καλλιτεχνικό. Στις αρχές του έτους ηχογραφεί το Le Milleuna, τον τελευταίο δίσκο του, που προέρχεται από παραγγελία της χορεύτριας και χορογράφου Valeria Magli. Οι στίχοι είναι του Ιταλού ποιητή και visual artist Nanni Balestrini, ενός από τους βασικούς εκπροσώπους του κινήματος Neoavanguardia. Τον Φεβρουάριο του 1979 θα δημιουργήσει μια προσωπική φωνητική performance βασισμένη σε λόγια του Antonin Artaud, υπό τη αιγίδα του France Culture. Στεκόμαστε λίγο στη συγκεκριμένη σύλληψη, όπου το διαλογικό και έντονα διχοτομικό στοιχείο μεταξύ ‘επιστήμης’ και ‘τρέλας’, αποδίδονται με μίμηση της εκφοράς του Artaud, όπως την μελέτησε από ποικίλα φιλμικά αποσπάσματά του ο Demetrio. Το διαλογικό στοιχείο ενσωματωμένο (ή ενσω-ματωμένο..) σε ένα πρόσωπο, απεκδύεται σταδιακά των λέξεων, καταλήγοντας σε μια μελωδική μονοφωνία. Αυτή βασίζεται σε μια μεγεθυμένη μεταφορά της προσωδίας της γαλλικής γλώσσας, όπως αποδίδεται από την ‘πλευρά της επιστήμης’, η οποία ριζώνει βαθιά στο σώμα και φαίνεται να ωθεί στην τρέλα.

Μαγνητοσκοπημένο απόσπασμα από την φωνητική performance πάνω σε κείμενο του Antonin Artaud

Την ίδια περίοδο συμμετέχει στα γυρίσματα της κινηματογραφικής παραγωγής του σκηνοθέτη Claude Royet-Journoud «Poésie Ininterrompue» (τίτλος της ποιητικής συλλογής της Paul Eliart το 1946) υπό την αιγίδα του France Culture. Σε ένα παράλληλο μήκος κύματος συνεργάζεται με τον κιθαρίστα των Area Paolo Tofani και τον βιολιστή Mauro Pagani για το ‘ρετρό show’ «Rock' n' roll Exhibition». Παιδαγωγικά/ερευνητικά, ξεκινά μια νέα συνεργασία με το Ωδείο «Giuseppe Verdi» στο Μιλάνο, παραδίδοντας μαθήματα για τη «Σημειωτική της Φωνητικής στη Σύγχρονη Μουσική». Όλα αυτά σε διάστημα λιγότερο των τριών μηνών.

Στις 3 Μαρτίου, ο Demetrio Stratos διαγιγνώσκεται με καρκίνο (απλαστική αναιμία). Η πορεία είναι ραγδαία. Στις 30 Μαρτίου δίνει την τελευταία του συναυλία στο «Teatrino di Villa Reale» στη Monza. Στις 13 Ιουνίου του 1979 αφήνει την τελευταία του πνοή στο Memorial Hospital της Νέας Υόρκης. Το αντίκτυπο του θανάτου του είναι ακαριαίο, ευρύτατης διάδοσης και συγκλονιστικής απόκρισης. Την επόμενη κιόλας μέρα θα λάβει χώρα μια θρυλική πολυκαλλιτεχνική συναυλία στη μνήμη του, εκρηκτικής κοσμοσυρροής και εορταστικής συγκίνησης, όπως θα άρμοζε στο ποιόν της ζωής του. Η επιγραφή στον τάφο του, με τους πρώτους στίχους της Οδύσσειας «Άνδρα μη έννεπεν μούσα πολύτροπον» χαρακτηρίζει την κινητοποιούσα αρχή του βίου του. Μια αρχή που βρίσκεται σύμφυτη με το τέλος του, όπως εκφράζεται στο ρητό μιας άλλης ‘μούσας’: «(…) Ό,τι με αγαπάει, το αγαπώ. Ό,τι αγαπώ, το σκοτώνω».