[σκληρό... barock] Ο Bach στην κιθάρα (1ο μέρος)
(του Νίκου Παναγιωτίδη)

"σκληρό... barock"
Ο Bach στην κιθάρα
(μέρος 1ο)

Πάνε 15 χρόνια, ίσως και περισσότερα, από τότε που, παρακολουθώντας ένα ρεσιτάλ, πήρα απαντήσεις που δεν είχα ως τότε πάρει με χρόνια σπουδών. Υπάρχουν βεβαίως μουσικοί που διδάσκουν κάθε στιγμή, με τον τρόπο που παίζουν…
Η μεταφορά στην κιθάρα των έργων του Bach είναι ένα ζήτημα που γεννάει διαρκώς ερωτήσεις. Τα έργα για πληκτροφόρα απαιτούν συμβιβασμούς "προς τα κάτω", δηλαδή σε πολλά σημεία τους δεν χωράνε όλες οι νότες και για να προφυλάξει κανείς την πολυφωνία πρέπει να καταφεύγει πολλές φορές σε ακροβατισμούς. Τα έργα για βιολί ή βιολοντσέλο έχουν το αντίθετο πρόβλημα, καθώς αν αρκεστεί κανείς στην αρχική παρτιτούρα καταλήγει σε ένα άκουσμα συχνά "άδειο", με την αίσθηση ότι δεν αξιοποιεί επαρκώς την κιθάρα.
Τα παραδείγματα μεταφοράς τέτοιων έργων στο λαούτο από τον ίδιο το συνθέτη ή συγχρόνους του λαουτίστες είναι, φυσικά, ένας πολύτιμος οδηγός. Ποιος όμως μπορεί να πει ότι είναι σε θέση να μιμηθεί τον Bach ή οποιονδήποτε μουσικό της εποχής του, που γνωρίζει άριστα το ιδίωμα, σε μία τέτοια επεξεργασία;
Όντας νεαρός, και όσο σταδιακά γνώριζα το έργο του Bach σε κάποιο εύρος, ακούγοντας όχι κιθαριστές, αλλά τσεμπαλίστες και μπαρόκ ορχήστρες, και όσο αντιπαρέβαλλα τις γνωστές σε όλους μας διασκευές του John Duarte, για παράδειγμα, τόσο προβληματιζόμουν για τις επιλογές και τις αναπάντητες ερωτήσεις για το "πώς", "πού" και "γιατί" να προσθέσω ένα μπάσο, να γεμίσω μία συγχορδία ή να ενισχύσω τα ρυθμικά ή αρμονικά στοιχεία μιας φράσης.
Και τότε, ήρθε στην Ελλάδα για ένα ρεσιτάλ στον Νάκα ο κορυφαίος λαουτίστας Nigel North. Μεταξύ άλλων, έπαιξε στο μπαρόκ λαούτο μία σονάτα για βιολί, σε δική του μεταγραφή, την πρώτη που είχε ολοκληρώσει - μετά από λίγα χρόνια τις ηχογράφησε όλες. Και ξαφνικά, πήρα όλες τις απαντήσεις: Όλα ήταν στη θέση τους, οι φράσεις ξεκάθαρες, ο παλμός σε συνέπαιρνε, οι νότες πουθενά δεν έλειπαν και πουθενά δεν περίσσευαν, το έργο ακουγόταν σαν να είχε εξαρχής γραφτεί για το όργανο αυτό!!  Όπως συνήθως συμβαίνει, η λύση στο πρόβλημα ήταν απλή, τουλάχιστον στη σύλληψή της - άσχετα αν για την εφαρμογή της απαιτούνται χρόνια μελέτης…
Ιδού, λοιπόν, η λύση: Πλουτίζεις τις γνώσεις και τα ακούσματά σου πάνω στη μουσική του 18ου αιώνα, ώστε να αντιληφθείς τα στοιχεία του ιδιώματος, τη δομή και το στυλ του, μελετάς αρκετά έργα των λαουτιστών της εποχής, και ιδίως των Γερμανών όπως ο Weiss, ο Kellner, ο Baron, κατά προτίμηση δε στο λαούτο της εποχής, για να συνειδητοποιήσεις τον ήχο του (τον οποίο είχαν στ' αυτιά τους οι συνθέτες) αλλά και το πώς "συμπεριφέρεται" η μουσική επάνω του. Κατόπιν τούτου, ο δρόμος είναι ανοιχτός: πιάνεις την κιθάρα και οι απαντήσεις έρχονται μόνες τους!

Θα πείτε, αγαπητοί αναγνώστες, τώρα σας υποχρέωσα - άμα είναι να κάνεις όλ' αυτά, θέλεις μια ζωή ακόμα! Προφανώς χρειάζεται κόπος και χρόνος, αλλά και πώς αλλιώς θα προσεγγίσεις έναν Bach; Παίζοντας δυό - τρεις σουίτες; Έχοντας άποψη για τη Chaconne χωρίς να έχεις ακούσει ποτέ ένα μπαρόκ βιολονίστα να την ερμηνεύει ή - συμβαίνει κι αυτό - χωρίς να ξέρεις καν τι σημαίνει ο όρος;
Προ καιρού συνάδελφος κιθαριστής με ρωτούσε, "αν εγώ δεν έχω το χρόνο ή τη δυνατότητα να εμβαθύνω τόσο, τι πρέπει να κάνω;". Δεν είναι και για πανικό, υπάρχουν τρόποι ν' ασχοληθεί κανείς δημιουργικά και με αρκετά καλό αποτέλεσμα, χωρίς απαραίτητα να εξειδικευτεί και να απαρνηθεί άλλα πράγματα που αγαπάει, αλλά κακά τα ψέματα: Αν δεν έχεις χρόνο να εμβαθύνεις στη σκέψη ενός συνθέτη και το στυλ της εποχής του, παίξε κάτι άλλο! Άλλωστε, πέρα από την υποχρέωση στις εξετάσεις (που το νόημά της είναι μία άλλη συζήτηση), δεν είναι κανείς υποχρεωμένος να παίζει Bach, τόσο ρεπερτόριο έχει η κιθάρα - και ιδίως στον 20ό αιώνα.
Αν όμως αγαπάει κάποιος στ' αλήθεια τη μουσική αυτή, τότε είναι αυτονόητο ότι θα θέλει και να εμβαθύνει στα στοιχεία του ιδιώματος. Και η αλήθεια είναι ότι δεν είναι ανάγκη να μάθει μπαρόκ λαούτο, αλλά πρέπει να κατανοεί τη γλώσσα του μπαρόκ στην οποία ανήκει και ο Bach παρά τις ιδιαιτερότητές του, και οπωσδήποτε να ασχοληθεί με τα έργα των συγχρόνων του που η μουσική τους δεν είναι τόσο σύνθετη, ακούγοντάς τα από λαουτίστες που κάτι παραπάνω έχουν καταλάβει και όχι από κιθαριστές που αναπαράγουν λίγο πολύ ό,τι έμαθαν στο περιθώριο των σπουδών τους.
Επιφυλάσσομαι σε επόμενη στιγμή να αναφερθώ σε λεπτομέρειες, αλλά εν είδει "προσεχώς", μία νύξη: Αν δείτε πόσα legatti υπάρχουν στις ταμπλατούρες του 18ου αιώνα για λαούτο ή κιθάρα, θα ξεχάσετε όσα έχετε ακούσει ότι τάχα δεν είναι σωστό να τα χρησιμοποιούμε στην κιθάρα.
Έπεται συνέχεια…

Νίκος Παναγιωτίδης
panagiotidιs@tar.gr
(Μάρτιος 2007)