ΕΙΝΑΙ ΘΕΜΑ... ΣΤΑΣΗΣ - (καλλιτεχνιaTRικά του Ανδρέα Καρακατσάνη)

καλλιτεχνιaTRικά

"ΕΙΝΑΙ ΘΕΜΑ... ΣΤΑΣΗΣ"

Το θέμα του κειμένου αυτού περί… στάσης προβληματίζει. Γενικώς προβληματίζει. Παρόλα αυτά, και επειδή ενώ σωστό δεν είναι μόνο ένα, τα λάθη είναι πολλά, σκέφτηκα με τον απλούστερο τρόπο να συζητήσω τα σπουδαιότερα λάθη.
Αναζητώντας υλικό και σχετική βιβλιογραφία, προκύπτουν 3 συμπεράσματα: Πρώτον, η ιατρική κοινότητα έχει απασχοληθεί αρκετά με το ζητούμενο των τραυματισμών και των παθήσεων που επιπολάζουν ιδίως σε μουσικούς. Μία γρήγορη αναζήτηση στο Pubmed, μία από τις μεγαλύτερες επιστημονικές βάσεις δεδομένων στο διαδίκτυο, χρησιμοποιώντας ως λέξεις αναζήτησης τις myosceletal injuries in musicians απέφερε 136 αποτελέσματα. Είμαι σίγουρος ότι εναλλακτικές αναζητήσεις θα αποφέρουν ανάλογα αποτελέσματα. Επιπλέον, κάτι που μάλλον οι περισσότεροι δε γνωρίζαμε είναι ότι στο εξωτερικό υπάρχει εδώ και χρόνια ενδιαφέρον γύρω από το θέμα αυτό. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η Performing Arts Medicine Association κλείνει 25 χρόνια ζωής, με περιοδικό έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο της το Medical problems of Performing Artists. Αντιστοίχως, στη Μεγάλη Βρετανία το British Performing Arts Medicine Trust παρέχει λύσεις φέρνοντας σε επαφή τους πάσχοντες με ειδκευμένους επαγγελματίες υγείας. Μία γρήγορη ματιά στους ιστοτόπους (http://www.artsmed.org/ και http://www.bapam.org.uk) μπορεί να πείσει ότι η έρευνα που διεξάγουν δεν υπολείπεται σε στόχευση, ποιότητα και μέθοδο. Αξίζει μία επίσκεψη, μόνο και μόνο για να αντιληφθεί κανείς ότι το κάθε  πρόβλημα δεν είναι ανεξήγητο, μοναδικό ή άλυτο. Έχει περιγραφεί, έχει διερευνηθεί και έχει αντιμετωπιστεί, παρότι συνεχώς επισημαίνεται η ανάγκη δημιουργίας ενός εξειδικευμένου ιατρικού περιβάλλοντος για αυτά τα προβλήματα. Δεν είμαστε άρα οι μόνοι, ούτε με τέτοια προβλήματα ούτε με τέτοιους προβληματισμούς.

Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι βρισκόμαστε πολύ πίσω σε σχέση με όλα αυτά. Δεν έχω υπόψη μου αν αντίστοιχες δομές υπάρχουν στη χώρα μας, δυστυχώς όμως δεν είναι αυτό το πρόβλημα. Το πρόβλημα είναι ότι δε θα ευοδωνόταν η λειτουργία της. Δε θα ήταν αποτελεσματική. Γιατί; Εξαιτίας μας. Των μουσικών των ίδιων. Είναι και αυτό θέμα στάσης. Νοοτροπίας δηλαδή.
Γιατί αυτό; Το τρίτο συμπέρασμα. Δεν αποτελεί ακόμη άρρηκτο κομμάτι της μουσικής διδασκαλίας η εργονομία. Δε φταίει ο δάσκαλος. Φταίει δηλαδή, όχι όμως για το προφανές. Δεν μπορώ εγώ, ο επαγγελματίας υγείας, να κατηγορήσω το δάσκαλο πιάνου που δε γνωρίζει το σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα ή την παγίδευση μέσου νεύρου. Πού φταίει ο δάσκαλος, έστω και άθελά του; Φταίει όταν δεν αναγνωρίζει στο μαθητή το ενόχλημα που χρονίζει, επιτείνεται, εγκαθίσταται και τελικά γίνεται πάθηση. Φταίει επίσης όταν αναπαράγει στερεότυπα του παρελθόντος. Ο Emilio Pujol κάποτε είχε διευκρινίσει ότι, όταν η άσκηση πονάει, έχει καλύτερο αποτέλεσμα, εισαγάγοντας την Escuela razonada de la guitarra, τα βιβλία που όλοι διδαχτήκαμε. Λίγους αιώνες νωρίτερα, ο επίσης ισπανός Tomás de Torquemada, διευκρινίζοντας ότι η πυρά εξαγνίζει την ψυχή από τις αμαρτίες, εισήγαγε την Ιερά Εξέταση. Εξακολουθώ να είμαι φανατικός οπαδός των ασκήσεων του Pujol και εξίσου φανατικός πολέμιος της νοοτροπίας που η παραπάνω διευκρίνισή του φανερώνει. Ο παραλληλισμός είναι προφανής νομίζω. Και πάλι είναι θέμα λάθος… στάσης. Μη σας σοκάρει, μη σας ξενίζει. Αν το δείτε ως παρατηρητές, θα γελάτε. Ιδού η απόδειξη, πάλι στην υπερβολή   της.(http://www.youtube.com/watch?v=WOQaK7NHY-4).  Φταίει και ο σπουδαστής όμως. Πρέπει βλέπετε να αποδείξει ότι μπορεί καλύτερα από τους άλλους.
Αρκετά όμως με την Εισαγγελία και την απαγγελία κατηγοριών. Λύσεις υπάρχουν (αφού λεφτά μάλλον δεν υπάρχουν) ; Υπάρχουν. Είναι, για την ακρίβεια, μόνο μία. Η αλλαγή… στάσης. Δηλαδή νοοτροπίας. Εξηγούμαι παρακάτω.
Βασικότερο λάθος είναι η εσφαλμένη παραδοχή. Ας ξεκινήσουμε από εκεί. Το ανθρώπινο σώμα δεν είναι εκ φύσεως φτιαγμένο για να παίζει μουσικά όργανα. Αυτή η μία (από τις πολλές ενδεχομένως) ασχολία που απαιτεί κινητική εξειδίκευση και εξάσκηση, επιβάλλει την άσκηση σε κινήσεις περιφερικών κατά κύριο λόγο μυών, συνδέσμων και αρθρώσεων (δάκτυλα, παλάμες, καρποί, αντιβράχια) με το υπόλοιπο σώμα παθολογικά ακίνητο. Αυτή η ανισοκατανομή κάματου με διάρκεια αρκετές ώρες σε καθημερινή βάση επιβαρύνει αθροιστικά τον εκτελεστή. Άρα, τα προβλήματα είναι σίγουρα. Τα έχουμε στο τσεπάκι. Είναι λοιπόν απαραίτητη η πρόληψη. Πώς προλαμβάνουμε; Είναι αυτές οι γενικές, αυτονόητες αρχές που μας κάνουν τη ζωή εύκολη, αλλά δεν εφαρμόζονται εύκολα γιατί απαιτούν πειθαρχία και υπομονή. Ας αναφερθούμε επιγραμματικά:
Το κορμί που ασκείται, χρειάζεται φυσική κατάσταση. Οι περισσότεροι μουσικοί έχουμε «φθισική» κατάσταση δυστυχώς. Μην αρχίσετε να τρέχετε μαραθωνίους ή να σηκώνετε βάρη τύπου « Κάτσε κάτω απ΄τη μπάρα!». Αποδεχτείτε ότι το επάγγελμα είναι καθιστικό και βάλτε ελαφριά άσκηση, και  ανάλογη της ηλικίας στο εβδομαδιαίο πρόγραμμα. Λίγο περπάτημα, λίγο μυϊκή ενδυνάμωση φτάνει. Προλαμβάνονται οι κακώσεις αφενός, αφετέρου το σώμα κάθεται από μόνο του πιο σωστά στην καρέκλα. Αυτό συμβαίνει γιατί σε ένα ασκούμενο σώμα, η συνέργεια των μυϊκών ομάδων είναι πιο αρμονική γιατί, με πολύ απλές εκφράσεις, είναι τέτοια η μνήμη.

Μάθετε το σώμα σας. Υπάρχουν αντικειμενικά και υποκειμενικά θέματα. Σωστή στάση του σώματος είναι αυτή που εξασφαλίζει τη μέγιστη λειτουργικότητα στην εστία δράσης (τα άκρα χέρια στην προκειμένη περίπτωση). Είναι αυτό αντικειμενικό; Ναι, είναι. Άκρα χέρια και αντιβράχια λειτουργούν πολύ ευκολότερα όταν οι βραχίονες είναι ελεύθεροι τάσης. Αυτοί με τη σειρά τους όμως προαπαιτούν χαλαρούς και ευθειασμένους ώμους, οι οποίοι εξαρτώνται άμεσα από τους μυς της ράχης και τις ωμοπλάτες, που όμως δε λειτουργούν σωστά αν δεν είναι σωστή η στάση της σπονδυλικής στήλης από τον αυχένα ως τη λεκάνη που με τη σειρά τους στηρίζονται στα κάτω άκρα που θεμέλιά τους είναι τα πέλματα. Ούφ, τα είπα όλα! Όλα; Όχι όλα. Ξέχασα (δηλαδή επίτηδες άφησα για το τέλος) το πιο σημαντικό. Την αναπνοή και την κίνηση. Το ζωντανό κορμί, λόγω των αναπνευστικών κινήσεων, κινείται κατά το ελάχιστο, ανεξαρτήτως των επιθυμιών μας. Αυτή την κίνηση αντιληφθείτε την, σεβαστείτε την και εντάξτε την κινησεολογία της μελέτης σε αυτόν τον εσώτερο ρυθμό. Μπορείτε, αν θέλετε, να επιχειρήσετε το αντίστροφο. Είναι καταδικασμένο να αποτύχει. Το σώμα σας έχει σαφείς προτεραιότητες: Η επαρκής ιστική οξυγόνωσή του ή η αποφυγή του πόνου είναι σημαντικότερες ακόμη και από την Τέχνη της Φούγκας.  Το υποκειμενικό σκέλος είναι αυτό που βολεύει το κάθε σώμα χωριστά. Εκεί μπαίνουν παράμετροι από τα σωματομετρικά χαρακτηριστικά (ύψος και βάρος, διάμετρος θώρακα, μήκος λαιμού, μήκος χεριών και δακτύλων) μέχρι και την κινητική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης. Τι να γίνει δηλαδή; Άλλος στέκει στήλη άλατος, άλλος ταλαντούνται εις το διηνεκές. Δεν υπεισέρχομαι στην ερμηνευτική διάσταση του θέματος, αυτό άλλωστε είναι θέμα που μάλλον δε λύνεται. Παρόλα αυτά, και αυτό το υποκειμενικό στοιχείο της κίνησης μπορεί και να προλαμβάνει προβλήματα, μπορεί όμως και να τα δημιουργεί. Είναι τόσο προσωπικό όμως (με άλλα λόγια, ο καθένας κουνιέται τόσο διαφορετικά) που νομίζω ότι είναι πέρα από το σκοπό, αλλά και τις δυνατότητες του κειμένου.
Επιπλέον, είναι σημαντικό να αντιληφθεί κανείς ότι η κάθε κίνηση, πέρα από τη στατική της, που είναι τα δομικά της στοιχεία (οστά, αρθρώσεις, σύνδεσμοι, μύες), εμπεριέχει μία δυναμική, η οποία καθορίζεται από την ισορροπημένη συνεργασία των δομικών αυτών στοιχείων. Η δε αποτελεσματικότητα της κίνησης εξαρτάται από το ποιοι μύες έχουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Αυτό είναι όμως στενά συνδεδεμένο με τη τόσο με τη στατική όσο και με τη δυναμική του σώματος, όπως περιγράφηκαν. Ας επιστρατευθεί το παράδειγμα. Η κίνηση είναι αποτέλεσμα ενός κέντρου εντολών (ο εγκέφαλος) που στέλνει το μήνυμα χρησιμοποιώντας κάποιο μέσο επικοινωνίας ( κάποιο ή κάποια περιφερικά κινητικά νεύρα) προς τα εκτελεστικά όργανα (κάποιες μυϊκές ομάδες) που θα συνεργαστούν με διαφορετικούς ρόλους (κάποιοι μύες θα εκτελέσουν την κίνηση, οι μυς που φυσιολογικά εκτελούν την αντίθετη κίνηση θα «παγώσουν» και τέλος κάποιοι άλλοι μύες θα λειτουργήσουν υποβοηθητικά, ραφινάροντας την κίνηση). Ο σκοπός, το μέσο και ο στόχος. Η βρύση, το λάστιχο και ο κήπος που πρέπει να ποτιστεί. Η σημασία της κακής στάσης του σώματος γίνεται αντιληπτή αν φανταστεί κανείς ότι το λάστιχο τσακίζει σε διαφορετικά σημεία.  Πρέπει να αυξηθεί η ροή για να υπερνικηθεί το κώλυμα, άρα πρέπει να δαπανηθεί περισσότερη ενέργεια. Αυτό στο σώμα σημαίνει κάματος. Παράλληλα, εκεί που το σώμα «τσακίζει», ο κίνδυνος τραυματισμού είναι υπαρκτός, ενώ η κίνηση είναι λιγότερο αποτελεσματική για ένα δεδομένο ποσό ενέργειας που δαπανάται, αφού περισσότερη χάνεται στη διαδρομή για να υπερνικηθούν δυσκολίες που κανονικά δε θα έπρεπε να υπάρχουν. Σαν το δημόσιο χρήμα και τις μίζες σε μία χώρα που το όνομά της μου διαφεύγει αυτή τη στιγμή… Μη δίνετε άλλο μίζα στο σφίξιμο και στην κακή στάση του σώματος.

Η τακτική και ήρεμη μελέτη είναι επίσης σημαντική. Όταν κανείς ασκείται παροξυσμικά, υπερβολικά ή με άγχος, το σώμα δεν έχει μάθει πώς, αλλά αναγκάζεται να πειθαρχήσει. Πώς θα ήταν άραγε κάποιος που τρέχει μία ώρα την ημέρα σε σχέση με κάποιον που μία φορά το χρόνο τρέχει μαραθώνιο; Ποιο ακούγεται πιο λογικό και πιο αποδοτικό; Δε νομίζω ότι πρέπει να επεκταθώ στο προφανές. Αντίστοίχως αυτονόητο θεωρώ το διάλειμμα και την κινητοποίηση κατά την καθημερινή μελέτη. Σ’ ό,τι αφορά τέλος τις συμπληρωματικές ή «εναλλακτικές» τεχνικές χαλάρωσης, η τάση που υπήρχε πριν από 15 χρόνια η τεχνική Alexander να θεωρείται πανάκεια έχει πλέον εγκαταλειφθεί, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει πως αμφισβητήθηκε ή αξία της τεχνικής αυτής. Αξίζει να σημειωθεί βέβαια ότι η τεχνική Alexander έχει μελετηθεί και αυτό από μόνο του σημαίνει ότι αρμόδιοι ερευνητές την έχουν λάβει υπόψιν. Ο γράφων δεν έχει προσωπική εμπειρία άρα και ταυτίζεται με την τρέχουσα βιβλιογραφία.
Αν τώρα το πρόβλημα συμβεί, σκεφτείτε ό,τι μπορεί να κάνατε λάθος και αλλάξτε το. Ξεκουραστείτε επίσης. Η αποχή από τη μελέτη είναι απαραίτητη για την αποθεραπεία. Επιπλέον συμβουλευτείτε κάποιον ειδικό και ακολουθήστε τις οδηγίες του μέχρι της ολοκλήρωσης της αγωγής. Μην απογοητεύεστε γρήγορα Δυστυχώς το πιθανότερο είναι ότι δε θα βρεθεί το εξειδικευμένο και ιδανικό περιβάλλον για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα, γεγονός που κάνει ακόμη πιο επιτακτική την ανάγκη να απευθυνθείτε σε κάποιον ειδικότερο από εσάς. Μην κάνετε τον Έλληνα πολυτεχνίτη και ξερόλα. Σκεφτείτε επίσης ότι νομοτελειακά, κάτι χαλάει πιο γρήγορα από ότι φτιάχνεται και ότι τέτοιοι τραυματισμοί είναι χρόνιες καταστάσεις. Το να ψάχνει κανείς λοιπόν γρήγορες αποθεραπείες είναι σα να πιστεύει στις δίαιτες-αστραπή. Θεωρητικά είναι πιθανό, επί της ουσίας όμως απίθανο.
Αυτά τα λίγα. Όπως θα διαπιστώσει όποιος ασχοληθεί περαιτέρω, δεν υπάρχουν χρυσές συνταγές ή μαγικές λύσεις. Η τρέχουσα βιβλιογραφία είναι τόσο ξεκάθαρη ως προς αυτό που θα έλεγα να είστε καχύποπτοι σε όποιον τις τάζει. Βάλτε το σώμα σας στην εξίσωση, ακούστε το και εξασκηθείτε τακτικά, ισορροπημένα και χαλαρά. Παρακάτω παραθέτω κάποιες βιβλιογραφικές αναφορές που είτε αποτέλεσαν υλικό για το βραχύ αυτό κείμενο είτε προτείνονται για όποιον θέλει να το ψάξει λίγο παραπέρα. Γνώμη μου είναι ότι αξίζει τον κόπο, όχι τόσο για να αποκτήσει κανείς ένα εγκυκλοπαιδικό υπόστρωμα πάνω στο θέμα, αλλά για να αντιληφθεί ότι υπάρχει και στον τομέα αυτό η ορθόδοξη και επιστημονική προσέγγιση. Στη χώρα μας, που εκπαίδευση στο συγκεκριμένο θέμα σίγουρα ελλίπει και που ό καθένας είναι ό,τι δηλώσει, αυτό αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία.

Ανδρέας Καρακατσάνης
Κιθαριστής - Ιατρός

Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας

Βιβλιογραφία

1. Guptill CA. The lived experience of professional musicians with playing-related injuries: a phenomenological inquiry. Med Probl Perform Art. 2011 Jun;26(2):84-95.
2.  Wilke C, Priebus J, Biallas B, Froböse I. Motor activity as a way of preventing musculoskeletal problems in string musicians. Med Probl Perform Art. 2011 Mar;26(1):24-29.
3. Dommerholt J.  Performing arts medicine - instrumentalist musicians part I - general considerations. J Bodyw Mov Ther. 2009 Oct;13(4):311-319.
4. Storm SA. Assessing the instrumentalist interface: modifications, ergonomics and maintenance of play. Phys Med Rehabil Clin N Am. 2006 Nov;17(4):893-903.
5.  Brandfonbrener AG. Special issues in the medical assessment of musicians. Phys Med Rehabil Clin N Am. 2006 Nov;17(4):747-53.
6.  Parry CB. Prevention of musicians' hand problems. Hand Clin. 2003 May;19(2):317-24, vii.
7. Liu S, Hayden GF. Maladies in musicians. South Med J. 2002 Jul;95(7):727-34.