ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΣΕΒΑΣΤΙΑΝΟΥ ΜΠΑΧ (Του Richard H. C. Zegers, MD / Μετάφραση: Δημήτρης Φωτόπουλος & Αναστάσιος Κ. Χαρώνης

Παρότι το παρακάτω άρθρο περιλαμβάνει πληροφορίες που αφορούν αναγνώστες με ιατρικές γνώσεις, το TaR το δημοσιεύει, καθότι περιλαμβάνει και πολλά σημαντικά στοιχεία για τη ζωή του J.S. Bach.

ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΣΕΒΑΣΤΙΑΝΟΥ ΜΠΑΧ

(Του Richard H. C. Zegers, MD / Μετάφραση: Δημήτρης Φωτόπουλος, με τη βοήθεια του ιατρού Αναστασίου Κ. Χαρώνη)

Το μόνο σωματικό πρόβλημα του Johann Sebastian Bach φαίνεται ότι ήταν η όρασή του. Η μυωπία φαίνεται πιο πιθανή και είναι προφανές ότι ανέπτυξε καταρράκτη σε μεγαλύτερη ηλικία. Εκτός από τον καταρράκτη, η επιδείνωση της όρασης του μπορεί να οφείλεται εν μέρει σε κάποιο άλλο πρόβλημα των ματιών. Κατά τον τελευταίο χρόνο της ζωής του, η όραση του Bach έγινε τόσο αδύναμη που αποφάσισε να κάνει χειρουργική επέμβαση στα μάτια του. Δύο χειρουργικές επεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν το 1750 από τον ταξιδιώτη Άγγλο χειρουργό οφθαλμίατρο John Taylor Πιθανότατα η πρώτη επέμβαση ήταν η τυπική διαδικασία παρεκτόπισης των φακών, χωρίς αφαίρεση του καταρρακτικού κρυσταλλοειδούς φακού (Couching) από τον Taylor. Περίπου 1 εβδομάδα μετά την πρώτη επέμβαση, ο Bach έπρεπε να ξαναχειρουργηθεί λόγω της “δήθεν” επανεμφάνισης του καταρράκτη. Πολλές επώδυνες και με μείωση της όρασης επιπλοκές μπορούσαν να προκληθούν από αυτές τις ενδοφθάλμιες επεμβάσεις: Σύνδρομο ραγοειδίτιδας ή ενδοφθαλμίτιδα, δευτερογενές γλαύκωμα, αιμορραγία, αποκόλληση του αμφιβληστροειδούς και ακόμη και συμπαθητική οφθαλμία. (Το πιθανότερο είναι η εμφάνιση φακολυτικού γλαύκωματος δηλαδή αύξησης της πίεσης που οφείλεται σε σοβαρή ενδοφθάλμια φλεγμονή.) Ο Bach ήταν «εντελώς τυφλός» μετά τις εγχειρήσεις και πέθανε σε λιγότερο από 4 μήνες μετά την τελική επέμβαση.

Ο Johann Sebastian Bach (1685-1750) είναι ίσως ο πιο διάσημος συνθέτης όλων των εποχών και η μουσική του εξακολουθεί να είναι το χρυσό πρότυπο για πολλούς που ασκούν τη μουσική καθώς και για τους ακροατές της κλασικής μουσικής. Δυστυχώς, ένα άγνωστο αλλά σημαντικό μέρος της δουλειάς του έχει χαθεί. Το ίδιο ισχύει και για πληροφορίες σχετικά με την ιδιωτική ζωή του Bach. Σε αντίθεση με τον Wolfgang Amadeus Mozart, για παράδειγμα, ο οποίος είχε ζωντανή και πληθωρική αλληλογραφία με τα μέλη της οικογένειάς του, μόνο λίγα από τα γράμματα του Bach έχουν επιβιώσει.

Δύο βιογραφίες έχουν γραφτεί από πρόσωπα που γνώριζαν τον Bach ή έκαναν έρευνα ερωτώντας άτομα που τον γνώριζαν προσωπικά.^1,2 Οι βιογραφίες του Bach είναι «Η Νεκρολογία του Johann Sebastian Bach» (1754), από τον μεγαλύτερο γιο του, Carl Philipp Emanuel, σε συνεργασία με έναν πρώην μαθητή του, τον Friedrich Agricola ¹ και το «Περί της ζωής της τέχνης και των έργων τέχνης του Johann Sebastian Bach», (1802), από τον Johann Nikolaus Forkel.² Οι συγγραφείς της Νεκρολογίας δεν παρέστησαν οι ίδιοι σε πολλά από τα τελευταία χρόνια της ζωής του Bach. Δεν ζούσαν πλέον στο σπίτι του Bach. Και οι δύο είχαν αρχίσει να εργάζονται από το 1747 ως μουσικοί στο Πότσνταμ. Ο Forkel βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στη Νεκρολογία γράφοντας τη βιογραφία του, αλλά επίσης ερεύνησε ερωτώντας και πολλά άτομα που γνώριζαν τον Bach, συμπεριλαμβανομένων των γιων του Carl Philipp Emanuel και Wilhelm Friedemann. Όλες οι μετέπειτα βιογραφίες του Bach βασίζονται σε αυτά τα έργα.

Επιπλέον, μόνο ένα πορτρέτο του Bach είναι αναμφισβήτητα αυθεντικό. Το πορτρέτο που παρήγγειλε ο Bach και ζωγραφίστηκε από τον Elias Gottlob Haussmann (1695-1774), με ημερομηνία 1746, δείχνει τον Bach να κρατάει το σήμα κατατεθέν του: έναν τριπλό κανόνα για 6 φωνές (BWV 1076) ως απόδειξη των πολύ ανεπτυγμένων δεξιοτήτων του ως συνθέτη. Η δεύτερη σύζυγος του Μπαχ, Άννα Μαγδαλένα, θεώρησε ότι το πορτρέτο έχει καλή ομοιότητα. Δυστυχώς, όταν ο πίνακας υποβλήθηκε σε μεγάλη επιδιόρθωση το 1913, οι λεπτομέρειες του πορτρέτου αλλοιώθηκαν σημαντικά.³ Το 1950, ένα αντίγραφο σπουδής του αρχικού πορτρέτου ανακαλύφθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες, υπογεγραμμένο επίσης από τον Haussmann, και που χρονολογείται το 1748 (Εικόνα 1). Αυτό το αντίγραφο δίνει μια κατά προσέγγιση εικόνα για την εμφάνιση του Bach.

Εικόνα 1. Ο ζωγραφισμένος το 1748 πίνακας του Bach από τον Elias Gottlob Haussmann
(ευγενική προσφορά του William H.Scheid, Princeton, NJ).

Εικόνα 2. Λεπτομέρεια των ματιών του Bach σύμφωνα με τον Haussmann, 1748
(ευγενική προσφορά του William H. Scheid, Princeton NJ).

Οι αμφίβολες πηγές αβέβαιης αυθεντικότητας είναι ενδιαφέρουσες αλλά όχι αξιόπιστες. Για παράδειγμα, ένας σκελετός που φέρεται να είναι του Bach βρέθηκε το 1894 και εξετάστηκε από τον Wilhelm His, καθηγητή ανατομίας στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας, στη Λειψία της Γερμανίας, και πατέρα του Wilhelm His, Jr, ο οποίος ανακάλυψε την κολποκοιλιακή μυϊκή δέσμη στην καρδιά που πήρε το όνομά του, η δέσμη του His.⁵ Ένα άλλο παράδειγμα είναι το ζεύγος γυαλιών ανάγνωσης (+2.5 διοπτριών με αστιγματισμό 0,5 διοπτρίες), των οποίων ο άξονας δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί καθώς οι φακοί είναι ελεύθεροι να κινούνται εντός του πλαισίου τους λόγω εντελώς στρογγυλού (κυκλικού) σκελετού. Υποτίθεται ότι ανήκε στον Bach, αλλά δεν μπορεί ποτέ να αποδειχθεί ότι αυτά ήταν στην κατοχή του.

Αυτό το άρθρο σχολιάζει τις οφθαλμολογικές πτυχές του Johann Sebastian Bach, όπως έχουν ειδωθεί από έναν σημερινό οφθαλμίατρο.

Ο νεαρός Bach

Το μόνο φυσικό πρόβλημα του Bach φαίνεται ότι ήταν η όρασή του. Τα μάτια του είχαν «από φυσικού τους κακή όραση» (Sein von Natur blödes Gesicht) και «αυτή αποδυναμώθηκε περαιτέρω από την πολλή μελέτη, η οποία μερικές φορές διαρκούσε ακόμη και όλη τη νύχτα, ειδικά κατά τη διάρκεια της νεότητας του». ¹ (σελ. 167)

Η μυωπία έχει υπονοηθεί από διάφορους συγγραφείς με βάση την εμφάνιση του Bach στη ζωγραφική του Haussmann, η οποία δείχνει «τις κάθετες ρυτίδες να σχηματίζονται πάνω από τη γέφυρα της μύτης καθώς και τα μισόκλειστα μάτια, που είναι το αποτέλεσμα της μυωπίας». (Σελ. 1797) Η λέξη μυωπία προέρχεται από τα ελληνικά (μυώ) και σημαίνει μικραίνω την βλεφαρική σχισμή -μισοκλείνω τα μάτια μου για να δω καλύτερα. Ωστόσο, και άλλες διαθλαστικές παθήσεις όπως η υπερμετρωπία και ο αστιγματισμός μπορούν επίσης να προκαλέσουν στένωση των βλεφάρων.

Η μυωπία είναι γενικά προτιμότερη από την υπερμετρωπία, καθώς οι μυωπικοί άνθρωποι έχουν επαρκή κοντινή όραση. Για έναν μουσικό που δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί και πρέπει να εργάζεται στην τέχνη του με εκτεταμένη ανάγνωση και γραφή των μουσικών φθόγγων, η κοντινή όραση είναι απαραίτητη. Αυτό υποδηλώνει ότι ο Bach ήταν πιθανώς μύωπας. Η υπερμετρωπία ή ο αστιγματισμός θα ήταν πολύ λιγότερο συμβατές με τις καθημερινές του δραστηριότητες. Επιπλέον, ο Bach από πάντα διέτρεχε τον κίνδυνο της μυωπίας, καθώς από τα σχολικά του χρόνια ήταν πολύ μελετηρός, (είχε μάλιστα και μια αξιοσημείωτη επιτυχία, ήταν ένας από τους καλύτερους μαθητές στο σχολείο του και προσπέρασε μία ολόκληρη χρονιά). Κατόπιν, ένα πολύ μεγάλο μέρος της δουλειάς του ήταν η μελέτη κειμένων από κοντά και για υπερβολικά πολλές ώρες.⁸

Ο Bach ίσως να είχε μόνο μέτρια μυωπία. Με διαθλαστικό σφάλμα (μυωπία) −2 D (βαθμών) , το μακρινό σημείο της όρασής του θα ήταν 50 εκ. Ένα υψηλότερο διαθλαστικό σφάλμα, για παράδειγμα, −5 D θα έκανε τον Μπαχ να παίζει με δυσκολία το εκκλησιαστικό όργανο, το αγαπημένο του όργανο. Για να παίζει τα πεντάλ του εκκλησιαστικού οργάνου χρησιμοποιούσε και τα δύο πόδια του, και αυτό απαιτούσε να κλίνει το σώμα του προς τα πίσω ενώ καθόταν στο κάθισμα για να ελευθερώνει τα πόδια για αυτή την ενέργεια. Σκύβοντας προς τα εμπρός για να διαβάσει ένα μουσικό κείμενο στο εκκλησιαστικό όργανο και καθώς χρησιμοποιούσε και τα δύο χέρια στο πληκτρολόγιο χρειαζόταν τουλάχιστον το ένα πόδι στο έδαφος για να διατηρείται η ισορροπία. Όσο μεγαλύτερο είναι το διαθλαστικό σφάλμα (η μυωπία), τόσο χειρότερο γίνεται αυτό το πρόβλημα. Η αναγνώριση προσώπων στο δρόμο σίγουρα θα ήταν πρόβλημα για ένα μέτρια μυωπικό άτομο στην εποχή πριν από τη τεχνητή δυνατότητα διόρθωσης της θέασης. Τα γυαλιά θα μπορούσαν να έχουν λύσει αυτό το πρόβλημα, αλλά η χρήση γυαλιών για οτιδήποτε άλλο εκτός από την ανάγνωση δεν διαδόθηκε μέχρι έναν αιώνα μετά το θάνατο του Bach.⁹ Οι βιογραφίες δεν αναφέρουν καθόλου τη χρήση γυαλιών από τον Bach.

Η αμβλυωπία, είναι μια άλλη θεωρητική πιθανότητα, αλλά δεν υπάρχουν στοιχεία που να το υποστηρίζουν. Η μονόφθαλμη αμβλυωπία από σοβαρή υπερμετρωπία ή αστιγματισμό είναι επίσης μια πολύ συχνή θεωρητική πιθανότητα, αλλά θα είχε επίσης μειωμένη ετερόπλευρη μόνο όραση. Η διόφθαλμη αμβλυωπία λόγω μυωπίας είναι εξαιρετικά σπάνια και συναντάται πρακτικά μόνο σε πολύ υψηλή αστιγματική μυωπία (Meridional/μεσημβρινή αμβλυωπία) αλλά μπορεί να διατηρηθεί κάποια όραση σε κοντινή απόσταση.

Ο Bach στη γηραιά του ηλικία

Φαίνεται ότι γενικά ο Bach ήταν σε καλή υγεία, εκτός από τον τελευταίο του χρόνο. Λαμβάνοντας υπόψη την καταπληκτική ποσότητα της μουσικής που έγραψε, τη σχεδόν συνεχή ζήτηση για παραστάσεις, τη φροντίδα των 20 παιδιών που είχε με τις 2 διαδοχικές συζύγους του, την έγνοια του για τους πολλούς μαθητές του που έμεναν στο σπίτι του και την σφριγηλή εμφάνιση του Bach στα 61 του χρόνια στη ζωγραφική του Haussmann, είναι απίθανο ότι θα μπορούσε να υποφέρει από σοβαρές ή χρόνιες ασθένειες. Επιπλέον, οι βιογραφίες αναφέρουν ρητά τη δύναμη και την υγιή σύσταση του Bach: seinen übrigen noch sehr muntern Seelen - und Leibeskräften (η ζωντανή ψυχή του - και οι δυνάμεις του σώματος).¹

Η μόνη γνωστή περίοδος ασθένειας συνέβη μεταξύ του 1730 και του 1740, όταν ο Bach έπρεπε να ακυρώσει ένα ταξίδι στο Halle της Γερμανίας, για να συναντήσει τον George Frideric Handel, έναν σύγχρονό του συνθέτη που γεννήθηκε επίσης το 1685.¹ Τίποτα δεν είναι γνωστό για τη φύση και τη διάρκεια αυτής της ασθένειας . Πρόσθετες πληροφορίες σχετικά με τη φυσική εμφάνιση του Bach δίνονται από το πορτρέτο Haussmann, το οποίο δείχνει ότι ο Bach ήταν παχύσαρκος.

Ένα άλλο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό είναι η αμφοτερόπλευρη βλεφαρόπτωσή του (Εικόνα 2). Μια πιο προσεκτική ματιά φαίνεται να δίνει την εντύπωση της δερματοχαλάσης. Αυτό δεν έχει σοβαρές κλινικές επιπτώσεις εκτός από το ότι μερικές φορές μπορεί να περιορίσει το ανώτερο οπτικό πεδίο.

Σύμφωνα με τις σύγχρονες βιογραφίες του, η όραση του Bach επιδεινώθηκε καθώς γερνούσε. Υπάρχουν πολλές πιθανές εξηγήσεις για αυτό, με τον καταρράκτη να είναι η πιο λογική. Δεν υπάρχουν στοιχεία που να υποδηλώνουν ή να αποκλείουν άλλες ασθένειες, όπως το γλαύκωμα ή τον εκφυλισμό της ωχράς κηλίδας που σχετίζεται με την ηλικία. Φαίνεται απίθανο ότι η όρασή του επιδεινώθηκε ως αποτέλεσμα μιας επιπλοκής της μυωπίας, επειδή η μυωπία του φαίνεται ότι ήταν μόνο ήπιας μορφής και όχι εξαιρετικά υψηλή (δηλαδή κακοήθης μυωπία με μυωπική ωχροπάθεια).

Οι Επεμβάσεις

Κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους της ζωής του, η όραση του Bach έγινε τόσο αδύνατη που αποφάσισε, αφού πείστηκε και από τους φίλους του, να κάνει επέμβαση στα μάτια του. Δύο επεμβάσεις πραγματοποιήθηκαν το 1750 από τον ταξιδιώτη Άγγλο οφθαλμίατρο «Ιππότη» John Taylor (1703 ή 1708-1772), ο οποίος έτυχε να βρίσκεται στη Λειψία.

Ο Taylor είχε ολοκληρώσει μια εκπαίδευση πάνω στη χειρουργική στην Αγγλία. Παρευρέθηκε επίσης σε διαλέξεις του Hermann Boerhaave στην Ολλανδία και έμαθε την τέχνη της παρεκτόπισης των φακών εντός της υαλοειδικής κοιλότητας (Couching) από τον Jean Louis Petit στη Γαλλία.¹⁰ Μετά την εκπαίδευσή του, ο Taylor άρχισε να εξασκείται στην Ελβετία, όπου τύφλωσε εκατοντάδες ασθενείς, όπως ο ίδιος κάποτε εξομολογήθηκε. Κατά τη διάρκεια της ζωής του ως εργαζόμενος, πέρασε το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του σε μία άμαξα ζωγραφισμένη παντού με εικόνες ματιών και τις λέξεις «qui dat videre dat vivere» (ότι δίνει όραση, δίνει ζωή). Τα ταξίδια του τον πήγαν στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης και πέραν αυτής, στη Ρωσία και την Περσία, όπου ακόμη και βασιλιάδες και αυτοκράτορες ήταν μεταξύ των ασθενών του. Πάνω από μία φορά ληστεύτηκε και, παρ' ολίγον, σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του. Ο Taylor γνώριζε πολλά για την οφθαλμολογία και άφησε επιστημονικά άρθρα σε πολλές γλώσσες. Ήταν ο πρώτος που περιέγραψε τον κερατόκωνο, τον οποίο απεικονίζει επίσης με έναν αναγνωρίσιμο τρόπο. Στη χειρουργική προσέγγιση του στραβισμού μέσω της βράχυνσης/ οπίσθια μετάθεση ενός μυός των ματιών, ήταν μπροστά από την εποχή του. Αυτό έκανε τον Taylor να είναι ένας σπάνιος συνδυασμός ενός άνδρα σοβαρής επιστήμης και ενός τσαρλάτανου στην καθημερινή του πρακτική.

Οι ασθενείς στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα χειρουργούντο καθισμένοι με τον κορμό σε ορθή θέση σε μια καρέκλα και τους κρατούσε σφιχτά ένας βοηθός, ο οποίος εξασφάλιζε ότι ο ασθενής δεν επρόκειτο να κινηθεί στις κρίσιμες στιγμές σε μια εποχή σαν αυτή που δεν χρησιμοποιούντο αναισθητικά. (Εικόνα 3).

Εικόνα 3. Απεικόνιση της αφαίρεσης των φακών κατά τον 18^ο αι. από τον χειρουργό καθώς ο βοηθός κρατά σφιχτά τον ασθενή όπως ήταν απαραίτητη κατά την προαναισθητική περίοδο, (Lorenz Heister, 1718).11

Το μόνο αναισθητικό ήταν το αλκοόλ και τα οπιούχα. Ο Taylor ήταν γνωστός ότι χρησιμοποιούσε μια σπάτουλα για να πιέσει το άνω βλέφαρο στο υπερκόγχιο χείλος του μετωπιαίου οστού, μια τεχνική που τότε χρησιμοποιείτο και από άλλους χειρουργούς.¹²Πιέζοντας τα περικογχικά μαλακά μόρια άνωθεν ρινικά του βολβού μέσω του άνω βλεφάρου με αυτή η σπάτουλα, θα ήταν δυνατόν επιτευχθεί μια κάποια αναισθησία.

Μέρη του οφθαλμορινικού νεύρου ή των κλάδων του που σχηματίζουν τα βραχέα οπίσθια ακτινοειδή νεύρα υφίσταντο ζημιά. Αυτά τα τελευταία νεύρα παρέχουν αισθητηριακή νεύρωση στον κερατοειδή, την ίριδα και το ακτινωτό σώμα (corpus ciliare), και ως εκ τούτου μειώνεται κάπως ο πόνος σε αυτές τις περιοχές. Ένα επακόλουθο πλεονέκτημα αυτής της προσέγγισης ήταν και η ακινητοποίηση του βολβού.

Επειδή ο Taylor ήταν δεξιόχειρας, προτιμούσε να εγχειρίζει το αριστερό μάτι του καθήμενου ασθενούς, ακόμα κι αν αυτό ήταν το υγιές! Ακόμη και οι γιατροί στην εποχή του, όπως ο Eschenbach, ο οποίος μάλιστα έγραψε ένα ολόκληρο βιβλίο για τον Taylor και τις επεμβάσεις του, επέκριναν αυτήν την προσέγγιση.¹³ Η συνήθεια του Taylor να καλύπτει τις πληγές που έκανε με έναν επίδεσμο, επικρίθηκε επίσης, επειδή αύξανε τον κίνδυνο μόλυνσης. Οι ασθενείς είχαν τη δυνατότητα να αφαιρέσουν τον επίδεσμο μόνο μετά από 5 έως 6 ημέρες, όταν ο Taylor είχε ήδη μετακινηθεί στην επόμενη πόλη για να εγχειρίσει νέα θύματα. Συχνά χρέωνε υπερβολικά χρηματικά ποσά για αυτές τις επεμβάσεις, ανάλογα με τον πλούτο του ασθενούς. Εάν δεν ήταν σε θέση να πληρώσουν μετρητά, θα δεχόταν επίσης τιμαλφή, όπως χρυσά ρολόγια.

Η πρώτη επέμβαση στο Bach πραγματοποιήθηκε μεταξύ 28 και 31 Μαρτίου 1750, και η δεύτερη πραγματοποιήθηκε μεταξύ 5 και 7 Απριλίου.¹⁴ Πιθανότατα η πρώτη επέμβαση ήταν η τυπική διαδικασία της αφαίρεσης του καταρράκτη (Couching) του Taylor, η οποία του πήρε 9 σελίδες για να την περιγράψει στο βιβλίο του Καταρράκτης και Γλαύκωμα (1736).¹⁰Σε αυτή την επέμβαση, μια τομή λίγο μεγαλύτερη από 4 χιλιοστά τοποθετήθηκε περίπου 3,5 χιλιοστά πίσω από το σκληρόκερατοειδικό όριο. Με μια ευθεία βελόνα με κυρτή απόληξη, η οπίσθια κάψουλα άνοιξε και ακολουθήθηκε από πρόσθια και προς τα κάτω κίνηση της βελόνας έτσι ώστε ο κρυσταλλοειδής φακός να μετατοπίστηκε κατώτερα στο υαλοειδές. Στη διατριβή του Johann Philipp Schnitzlein με ημερομηνία 1750, αυτή η τεχνική χειρουργικής καταρράκτη απεικονίζεται από την σχεδίαση ενός καλλιτέχνη (Εικόνα 4).

Εικόνα 4. Ιδανική μέθοδος αφαίρεσης των φακών με ανατροπή και σπρώχνοντας προς τα κάτω το φακό μέσω της προσέγγισης του οπίσθιου σκληρού(scleral), σύμφωνα με τον J. P. Schnitzlein στη διατριβή του 1750

Περίπου 1 εβδομάδα μετά την πρώτη επέμβαση, ο Bach έπρεπε να τεθεί ξανά σε επέμβαση λόγω επανεμφάνισης του καταρράκτη (wieder aufgetreteten Stahrs) .¹³ Είναι πιθανό ότι την αφαίρεση του καταρράκτη ακολούθησε μια πρόσθια μετατόπισή τους, με κατάργηση της κανονικής ροής του υδατικού υγρού από τον οπίσθιο προς τον πρόσθιο θάλαμο του ματιού (pupillary block) και εμφάνιση γλαυκώματος κορικού αποκλεισμού.

Αυτό που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια των χειρουργικών επεμβάσεων δεν θα γίνει ποτέ γνωστό, όμως η γενική προσέγγιση του Taylor περιλάμβανε αφαίμαξη, καθαρτικά και σταγόνες ματιών με αίμα από σφαγμένα περιστέρια, κονιορτοποιημένο σάκχαρο ή ψημένο αλάτι. ¹³ Μερικές φορές έκανε τομές γύρω από το μάτι (periocular incisions) τις οποίες εν συνεχεία κάλυπτε με επιδέσμους που είχαν ενσωματωμένο ψημένο μήλο ή κέρμα. Σε περιπτώσεις σοβαρής φλεγμονής, ο Taylor συνταγογραφούσε μεγάλες δόσεις υδραργύρου. Όλα αυτά έγιναν σε αυτή τη χρονική περίοδο πριν από την υιοθέτηση των αρχών της αντισηψίας (περίπου το 1867). Πολλές επώδυνες και με μείωση της όρασης επιπλοκές μπορούσαν να προκληθούν από αυτές τις ενδοφθάλμιες επεμβάσεις: Σύνδρομο ραγοειδίτιδας ή ενδοφθαλμίτιδα, δευτερογενές γλαύκωμα, αιμορραγία, αποκόλληση του αμφιβληστροειδούς και ακόμη και (μετά από 4-8 εβδομάδες) συμπαθητική οφθαλμία, δηλαδή προσβολή του ετέρου οφθαλμού με αυτοάνοσο τρόπο ακόμα και αν αυτός ο οφθαλμός δεν είχε ποτέ τραυματιστεί η χειρουργηθεί.

Δεν θα μάθουμε ποτέ αν ο Taylor χειρούργησε το ένα ή και τα δύο μάτια και στις δύο επεμβάσεις. Μπορεί να χειρούργησε δεύτερη φορά επειδή το αποτέλεσμα δεν ήταν ακριβώς όπως το ήθελε την πρώτη, ή μπορεί να χειρούργησε το δεύτερο μάτι σε άλλη ημερομηνία όπως ακριβώς εμείς σε διάστημα τόσων ημερών χειρουργούμε και τα δύο μάτια.

Σύμφωνα με την εφημερίδα Vossische Zeitung (1750, No. 41), ο Bach κατάφερε να δει πολύ καλύτερα μετά την πρώτη επέμβαση, ενισχύοντας την άποψη ότι η παρεκτόπιση του καταρράκτη στο υαλοειδές, του έδωσε λίγο πιο βελτιωμένη όραση.¹⁵ (σημ: Η μόνη περίπτωση πολύ ικανοποιητικής βελτίωσης της όρασης μετά από επέμβαση παρεκτόπισης του φακού (couching) αφορά αποκλειστικά σε περιπτώσεις πολύ μεγάλης αξονικής μυωπίας προεγχειρητικά άνω των 15-20 βαθμών, επειδή μόνο σε αυτούς τους ασθενείς ακόμα και σήμερα δεν χρειάζεται να γίνει ένθεση ενδοφακού ή χρήση αφαικικής εξωτερικής διόρθωσης (γυαλιά αφακίας) που φυσικά δεν υπήρχαν τον 18 αιώνα.) Ωστόσο, η εφημερίδα μπορεί να είχε επηρεαστεί από τον ίδιο τον Taylor, ο οποίος είχε μια πολύ ανεπτυγμένη αίσθηση δημοσίων σχέσεων και που συχνά, διαφημίζονταν σε τοπικές εφημερίδες για να ανακοινώσει την άφιξή του και τις θαυματουργές του επεμβάσεις.

Οι βιογραφίες δείχνουν ότι ο Bach ήταν εντελώς τυφλός μετά τη δεύτερη επέμβαση, ότι ένιωθε άρρωστος και ότι βίωσε την εμπειρία της οδύνης στα μάτια.^1,2 Εντούτοις, ο Forkel ² είχε δηλώσει ότι τα μάτια του Bach είχαν πόνους ακόμη και πριν πραγματοποιηθούν οι εγχειρήσεις. Δεδομένου όμως ότι ο Forkel έγραψε τη βιογραφία του περισσότερο από μισό αιώνα αφότου είχε πεθάνει ο Bach και απέκτησε τις περισσότερες πληροφορίες του έμμεσα, φαίνεται πιθανό ότι αυτή η αναφορά ήταν εσφαλμένη.

Η τύφλωση και ο πόνος μετά τις επεμβάσεις του Taylor είναι συμβατές με τις περισσότερες από τις πιθανές μετεγχειρητικές επιπλοκές που περιγράφονται, ειδικά αυτές που αφορούν τη φλεγμονή ή και τη δευτερογενή αύξηση της πίεσης.

Επειδή ο Bach ήταν «εντελώς τυφλός» μετά τη δεύτερη επέμβαση, μπορεί να υποστηριχθεί ότι αυτό οφειλόταν στην εγχείρηση και των δύο ματιών. Αυτή είναι μια πιθανότητα, αλλά είναι επίσης πιθανό ότι το ένα μάτι ήταν ήδη (σχεδόν) τελείως τυφλό πριν από την επέμβαση. Εάν αυτό ισχύει για το δεξί του μάτι, θα μπορούσε πράγματι να είχε χάσει την όρασή του εντελώς από την προτίμηση του Taylor για επέμβαση στο αριστερό μάτι. Επιπλέον, η έκφραση «εντελώς τυφλός», που χρησιμοποιείται από την λαϊκή ιατρική, και που έγραψαν στις βιογραφίες του, δεν θα μπορούσε να αποτελεί ερμηνεία των σύγχρονων οφθαλμιάτρων.

Ο Bach δεν ανέκαμψε ποτέ πλήρως μετά τις επιχειρήσεις. Οι πηγές αναφέρουν μια ξαφνική επιστροφή της όρασής του λίγες μέρες πριν από το θάνατό του, η οποία ακολουθήθηκε από εγκεφαλικό επεισόδιο. Ακολούθησε ο Hitsiges Fieber (πυρετός καύσου), που οδήγησε στο θάνατό του στις 28 Ιουλίου 1750, στις 6:15 μ.μ., στο 66ο έτος της ζωής του, παρά τη φροντίδα δύο πιο εξειδικευμένων γιατρών στη Λειψία. ¹ Ο Bach πέθανε σε λιγότερο από 4 μήνες μετά την τελευταία του επέμβαση.

Μια ξαφνική, σύντομη, αυτόματη επιστροφή της όρασης του φαίνεται απίθανη μετά από μία παρατεταμένη περίοδο φλεγμονής ή και αυξημένης ενδοφθάλμιας πίεσης. Μπορεί να ήταν μια παραίσθηση ή το σύνδρομο Charles Bonnet, στο οποίο οι ασθενείς βιώνουν τέτοιες πολύπλοκες οπτικές παραισθήσεις. Αυτό το σύνδρομο σχετίζεται με βλάβη ή απώλεια της όρασης λόγω παραμόρφωσης η οποία προκαλεί τον αισθητήριο φλοιό να εμφανίζει αυθόρμητη ανεξάρτητη δραστηριότητα με συνακόλουθες συνειδητές εικόνες. Το εγκεφαλικό επεισόδιο εκείνες τις μέρες ήταν μια μη ειδική κατάσταση και θα μπορούσε να έχει δείξει ότι ο Bach απλά έχασε τη συναίσθησή του.

Ο πυρετός υποδηλώνει λοίμωξη. Είναι πολύ δύσκολο να γίνει μια σαφής σύνδεση ανάμεσα στις εγχειρήσεις και στην ασθένεια που τον σκότωσε. Φαίνεται απίθανο ότι μια μετεγχειρητική ενδοφθαλμίτιδα θα μπορούσε να σιγοκαίει για 4 μήνες προτού προκαλέσει μια μοιραία σήψη. Σίγουρα οι επεμβάσεις, η απώλεια αίματος και τα καθαρκτικά θα τον είχαν αποδυναμώσει και θα τον είχαν προδιαθέσει σε νέες μολύνσεις.

Αξίζει επίσης να θυμόμαστε ότι η παλιά έκφραση hitsiges Fieber έχει μεταφραστεί ως «πυρετός ως σύσπαση της ψυχής» ή «πυρετός ως σπασμός των αιμοφόρων αγγείων που συνοδεύεται από ταχυκαρδία». ¹⁷

Ο Bach θάφτηκε ανώνυμα, όπως και ο Μότσαρτ, 3 ημέρες μετά το θάνατό του, σε τάφο χωρίς εμφανή πέτρα ή σημάδι, κοντά στο St Johannes Kirche στη Λειψία. Όταν η εκκλησία ξαναχτίστηκε το 1894, τα φερόμενα λείψανα του Bach ενταφιάστηκαν ξανά στην ίδια την εκκλησία. Μετά τον δυνατό βομβαρδισμό αυτής της εκκλησίας κατά τη διάρκεια του Β 'Παγκοσμίου Πολέμου, τα φερόμενα λείψανά του μεταφέρθηκαν στο St Thomas Kirche στη Λειψία, όπου παραμένουν μέχρι σήμερα.

Κάποιος μπορεί να κάνει εικασίες μόνο για τη μοίρα αυτού του μεγάλου συνθέτη. Το μόνο αναμφισβήτητο γεγονός είναι ότι το σώμα της μουσικής που μας άφησε ο Bach, ακούγεται ακόμα τόσο ζωντανό σήμερα όσο και την ημέρα που το έβαλε στο χαρτί. Από οποιεσδήποτε οφθαλμικές παθήσεις και αν υπέφερε ο Bach κατά τη διάρκεια της ζωής του, αυτές δεν τον εμπόδισαν ποτέ να δημιουργήσει θεϊκή μουσική.

Richard H. C. Zegers, MD

Υποβλήθηκε για δημοσίευση:

5 Νοεμβρίου 2003, η τελική αναθεώρηση ελήφθη στις 17 Δεκεμβρίου 2004 και έγινε δεκτή στις 4 Ιανουαρίου 2005.

Αλληλογραφία:

Richard H. C. Zegers, MD, Τμήμα Οφθαλμολογίας, Ακαδημαϊκό Ιατρικό Κέντρο, Meibergdreef 9, 1100 AZ, Άμστερνταμ, Ολλανδία (r.h.zegers@ amc.uva.nl).

Οικονομική Δημοσιοποίηση: Καμία.

Ευχαριστίες:

Είμαι ευγνώμων στους οφθαλμίατρους Paulus T. V. M. De Jong, MD, PhD, FRCOphth και Reinier O. Schlingemann, MD, PhD, για τα κριτικά σχόλιά τους σε ένα προσχέδιο αυτού του άρθρου. Στον Teri N. Towe για την ευγενική του άδεια να χρησιμοποιήσω μερικές φωτογραφίες που πήρα από την υπέροχη Ιστοσελίδα του⁴ και στον Reinhard Ludewig, MD, PhD, για την άδεια χρησιμοποιήσω εικόνες από το όμορφα εικονογραφημένο του βιβλίο.¹¹

REFERENCES

Πηγές – Αναφορές – Παραπομπές

Bach C.P.E, Agricola F. Νεκρολογία του Johann Sebastian Bach. Vol 4 (pt 1) Leipzig, Germany LC Mizler Muzikalische Bibliothek1754;

Forkel JN. «Περί της ζωής της τέχνης και των έργων τέχνης του Johann Sebastian Bach»: Επανέκδοση από την αρχική του 1802. Augsburg, Germany Bärenreiter – Έκδοση του 1925.

Besseler H. Πέντε πραγματικά πορτρέτα του Johann Sebastian Bach Kassel, Germany Bärenreiter – Έκδοση του 1956.

Towe TN. Το πρόσωπο του Bach. Διαθέσιμο στο : http://www.npj.com/thefaceofbach. Η πρόσβαση έγινε τον Ιούλιο του 2004

Peipert JF, Roberts CS. Wilhelm His, Sr.’s Το εύρημα του Johann Sebastian Bach. Am J Cardiol 1986; 571002

Koerner H. Στα επονομαζόμενα «Γυαλιά – Bach». Ετήσιο Ημερολόγιο Bach 1980;6683- 86

Ober WB. Ο Bach, ο Handel και ο «Ιππότης» John Taylor, M.D. N Y State J Med 1969;691797- 1807

Hepsen IF, Evereklioglu C. Bayramlar H. Η επίδραση του διαβάσματος και της εργασίας σε κοντινή (για τα μάτια) απόσταση στην ανάπτυξη της μυωπίας στα emmetropic παιδιά :μία προοπτικά ελεγχόμενη τριετής μελέτη παρακολούθησης. Vision Res 2001;412511- 2520

Albert DM. Edwards DD. Η Ιστορία της Οφθαλμολογίας. Cambridge, England Blackwell Science1996;

10.

Hirschberg J. Εγχειρίδιο Οφθαλμολογίας: Graefe-Saemisch: Ιστορία της Οφθαλμολογίας. Τεύχος XIV. Λειψία, Γερμανία Εκδόσεις Wilhelm Engelmann1911

11.

Ludewig R. Johann Sebastian Bach Στὸν Καθρέφτη της Ιατρικής. Γκρίμμα, Γερμανία Εκδόσεις Waechter pappel 2000;

12.

Henning A Οι Οφθαλμολόγοι Joseph Hillmer και John Taylor στη Λειψία. Aktuelle Augenheilkd 1992;17204- 214

13.

Eschenbach DCE Θεμελιωμένη έκθεση σχετικά με τις επιτυχίες των εργασιών του Άγγλου οφθαλμολόγου Ritter Taylor σε διάφορες πόλεις της Γερμανίας και ειδικά στο Ροστόκ. Ροστόκ, Γερμανία Koppe 1752;

14.

Zeraschi H Ο Bach και ο Οφθαλμολόγος Taylor. Ετήσιο Ημερολόγιο Bach 1956;4352- 64

15.

Lenth B. Ο Bach και ο Άγγλος Οφθαλμολόγος. Music Lett 1938;19182- 198

16.

Menon GJ. Rahman I. Menon SJ. Dutton GN. Σύνθετες οπτικές ψευδαισθήσεις στα άτομα με προβλήματα όρασης: το σύνδρομο Charles Bonnet. Surv Ophthalmol 2003;4858- 72

17.

Kranemann D. Νόσος και αιτία θανάτου του Johann Sebastian Bach - Προσπάθεια ερμηνείας. Ετήσιο Ημερολόγιο Bach 1990;7653- 64 AMA Ophthalmology

Μετάφραση : Δημήτρης Φωτόπουλος

Θερμές ευχαριστίες στον αγαπητό φίλο, ιατρό Αναστάσιο Κ. Χαρώνη (Anastasios K Charonis) MD, FEBO, PhD / Medical Director, Athensvision Eye Institute / Executive Director, CyprusEye_Bank www.appleye.gr, www.cypruseyebank.com, www.iols.eu
(Για τη σημαντική του βοήθεια στις επεξηγήσεις των επιστημονικών όρων και εκφράσεων)

Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)