H MΟΥΣΙΚΗ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΙΩΝ ΣΦΑΙΡΩΝ
«Η μουσική είναι η κίνηση του ήχου για να φτάσει την ψυχή και να της διδάξει την αρετή». Πλάτων
Η μουσική των ουρανίων σωμάτων έχει αποτελέσει ουκ ολίγες φορές ενδιαφέρον θέμα έρευνας και συζήτησης όχι μόνο των θετικών επιστημόνων, αλλά και του ευρύτερου κοινού και το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: «Υπάρχει άραγε μουσική στο διάστημα;». Η απάντηση σε αυτό το θεμελιώδες ερώτημα δόθηκε περίπου 2500 χρόνια πριν, από τον «πατέρα» της μουσικής θεωρίας και ακουστικής, τον Πυθαγόρα τον Σάμιο (580π.X-496 π.Χ). Ο Πυθαγόρας υποστήριζε και απέδειξε ότι τα ουράνια σώματα μέσω της κίνησής τους στο σύμπαν παράγουν ήχους, οι οποίοι παρά το γεγονός ότι δεν είναι εφικτό να γίνουν αντιληπτοί από το ανθρώπινο αυτί, μπορούν να επηρεάσουν τη φύση της ζωής. Υποστήριζε ότι η μουσική ήταν η εικόνα της ουράνιας αρμονίας. Οι πλανήτες καθώς περιστρέφονται παράγουν ποικίλους μουσικούς ήχους. Απόρροια του παραπάνω συλλογισμού ήταν η δημιουργία της «αρμονίας των σφαιρών». Οι θεωρίες της Αρμονίας της Φύσεων και των Σφαιρών στηρίζονται στην αρμονία των μουσικών διαστημάτων. Αναλυτικότερα, ο σημαντικός φιλόσοφος, μαθηματικός, γεωμέτρης και θεωρητικός της μουσικής δημιούργησε τη «μουσική αρμονία των ουρανίων σφαιρών» με βάση τον χρυσό αριθμό (ή χρυσή τομή) «Φ». Με τη θεωρία του περί της αρμονίας των σφαιρών, η οποία συνδυάζει την κοσμική με την μουσική αρμονία, ο Πυθαγόρας επιχείρησε να εξηγήσει τη θέση και την κίνηση των πλανητών στον ουράνιο θόλο. Συγκεκριμένα, ο σπουδαίος Έλληνας φιλόσοφος ανακάλυψε τις αριθμητικές σχέσεις, οι οποίες εκφράζουν τα μουσικά διαστήματα του τετραχόρδου πάνω στο μονόχορδο. Υποστήριζε ότι στο αρμονικό και σφαιρικό σύμπαν τα πάντα διέπονται από νόμους, οι οποίοι δύνανται να εκφραστούν με τους αριθμούς της «ιερής τετρακτύος». Η θεωρία της «τετρακτύος» εξηγούσε τους νόμους της ουράνιας και της ανθρώπινης μουσικής , ενώ μέσω της μίμησης της αρμονίας των σφαιρών μπορούσε να προσεγγιστεί η θεία τελειότητα (Μουτσόπουλος 2010). Για τους Πυθαγορείους δηλαδή, όλη η μουσική και κοσμική αρμονία κρύβεται στις σχέσεις των τεσσάρων πρώτων φυσικών αριθμών (1,2,3,4). Το άθροισμα αυτών των αριθμών έχει σαν αποτέλεσμα τον αριθμό 10, ο οποίος εθεωρείτο από τους Πυθαγόρειους ιερός αριθμός. Συγκεκριμένα οι μουσικές συμφωνίες από την τετρακτύν ήταν οι ακόλουθες:
2:1- διά πασών συμφωνία (διάστημα οκτάβας)
3:2- διά πέντε συμφωνία (διάστημα πέμπτης καθαράς)
4:3- διά τεσσάρων συμφωνία (διάστημα τέταρτης καθαράς)
3:1- διά πασών και διά πέντε συμφωνία (διάστημα οκτάβας συν πέμπτης καθαράς)
4:1- δις διαπασών (δύο οκτάβες)
Οι Πυθαγόρειοι δέχονται ως κριτήριο μελέτης των μουσικών διαστημάτων την ορθότητα των αρμονικών σχέσεων και όχι την ακουστική απόλαυση. Επιπροσθέτως, ο Πυθαγόρας είχε ανακαλύψει ότι η μουσική ήταν αριθμός και ως εκ τούτου, ο αριθμός ήταν θεμέλιο της μουσικής. Έτσι, ο μέγας φιλόσοφος χρησιμοποίησε μουσικούς όρους, αντιστοιχίζοντας τις μεσοπλανητικές αποστάσεις με μία μορφή μουσικής κλίμακας και τις μετρικές αποστάσεις με μουσικά διαστήματα. Οι αρμονικές σχέσεις των αριθμών σύμφωνα με τους Πυθαγορείους μεταφέρονται στους πλανήτες και εκείνοι κατά την περιστροφή τους παράγουν μουσικούς ήχους (μουσική των ουρανίων σφαιρών), οι οποίοι είναι αδύνατον να γίνουν αντιληπτοί από το ανθρώπινο αυτί, διότι σύμφωνα με τον καθηγητή Μουσικής Ακουστικής, κ. Χαράλαμπο Σπυρίδη «η ψυχική αρμονία των πιστών, σε κανονικές συνθήκες, συντονισμένη με την κοσμική μουσική, έχει διαταραχθεί από την παραμονή της εις ένα σώμα» (2013 :10). Ωστόσο, από τις έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί φαίνεται ότι ο Πυθαγόρας μπορούσε να αφουγκρασθεί την Ουράνια Αρμονία, δηλαδή τους αρμονικούς λόγους των ουρανίων σωμάτων, γεγονός που τον ανύψωσε ακόμα περισσότερο στα μάτια των θαυμαστών του. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι η πρώτη γραπτή μαρτυρία που διαθέτουμε σχετικά με την αρμονία των σφαιρών είναι του Πυθαγόρειου μαθηματικού Αρχύτα του Ταραντίνου (428-347 π.Χ.), ο οποίος αντιμετωπίζει το ζήτημα αυτό σαν πρόβλημα φυσικής. Υποστηρίζει ότι καθετί που κινείται παράγει ήχο, επομένως τα ουράνια σώματα μέσω της κίνησής τους παράγουν κι αυτά ήχο. Ακόμη, ο Αρχύτας ο Ταραντίνος στην προσπάθειά του να εξηγήσει το γεγονός ότι το ανθρώπινο αυτί αδυνατεί να αντιληφθεί πολλούς ήχους, οδηγήθηκε στο πόρισμα ότι από τη φύση ο άνθρωπος δεν δύναται να αφουγκραστεί ορισμένους ήχους είτε λόγω της απόστασης, είτε λόγω της έντασης .
Εν συνεχεία, ο Πλάτωνας ισχυρίστηκε ότι η μουσική των σφαιρών μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο μέσω της αθάνατης ψυχής κι αυτό διότι σύμφωνα με τον μεγάλο φιλόσοφο το σώμα είναι ο τάφος της ψυχής. Η ενσώματη ψυχή έρχεται σε επαφή με την αισθαντικότητα, η οποία την αποδιοργανώνει. Σε έναν από τους τελευταίους φιλοσοφικούς διαλόγους του Πλάτωνα, ονόματι «Τίμαιος», ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος υποστηρίζει ότι μέσω της εκμάθησης της αρμονίας και της ομαλής περιφοράς του σύμπαντος, η ανθρώπινη ψυχή εξομοιώνεται με την ψυχή του Κόσμου με στόχο την επίτευξη της ευδαιμονίας. Η θεώρηση του Πλάτωνα για την αρμονία των ουράνιων σφαιρών συνδυάζει την επιστήμη της κοσμολογίας και της μουσικής, έχει όμως σαφέστατα και ηθικό χαρακτήρα. Ο Αριστοτέλης αντίθετα, υποστήριζε ότι τα ουράνια σώματα μένουν σταθερά στον ουράνιο θόλο που κινεί ο Θεός. Δεδομένης της ακινησίας τους επομένως, δεν είναι δυνατόν να παραχθεί ήχος.
Μέσα από ορισμένες μελέτες σχετικά με το ζήτημα της μουσικής των ουράνιων σφαιρών, οι επιστήμονες κατέληξαν στο ότι για τη μετάδοση των κυμάτων είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός υλικού μεταξύ πομπού και δέκτη. Το μέσο μπορεί να βρίσκεται σε οποιαδήποτε κατάσταση ύλης (στερεό, υγρό, αέριο ή πλάσμα), καθώς ο ήχος δεν διαδίδεται στο απόλυτο κενό. Ο Πλάτωνας ωστόσο στο έργο του «Τίμαιος» απορρίπτει την άποψη αυτή, ισχυριζόμενος ότι δεν υπάρχει κανένα κενό στον κόσμο. Η άποψη αυτή σύμφωνα με τις μετέπειτα μελέτες φαίνεται να είναι και η πιο ορθή.
Οι αρχαίοι φιλόσοφοι, μουσικοί και αστρονόμοι μέσα από τις μελέτες τους είχαν αντιστοιχίσει τους πλανήτες με τις νότες ή με τους δακτυλισμούς της επτάφθογγης μουσικής κλίμακας ως εξής:
ΣΕΛΗΝΗ: ΡΕ (ΝΗΤΗ)1
ΕΡΜΗΣ: ΝΤΟ (ΠΑΡΑΝΗΤΗ)
ΑΦΡΟΔΙΤΗ: ΣΙ ΥΦΕΣΗ (ΤΡΙΤΗ ΣΥΝΗΜΜΕΝΩΝ)
ΗΛΙΟΣ: ΛΑ (ΜΕΣΗ)
ΑΡΗΣ: ΣΟΛ (ΛΙΧΑΝΟΣ)
ΖΕΥΣ: ΦΑ (ΠΑΡΥΠΑΤΗ)
ΚΡΟΝΟΣ: ΜΙ (ΥΠΑΤΗ)
Ο βαρύτερος φθόγγος είναι αυτός του Κρόνου και ο οξύτερος αυτός της Σελήνης.
Eπιπροσθέτως, ο Γερμανός αστρονόμος Johannes Kepler στο βιβλίο του The Harmony of the World (1619) χρησιμοποίησε την έννοια της μουσικής των σφαιρών. Επιδίωξε μέσα από το σημαντικό αυτό έργο να προσδιορίσει όλες τις πιθανές αρμονικές αναλογίες του ήχου και διαπίστωσε ότι τα αρμονικά διαστήματα αντιστοιχούν σε μοναδικές αναλογίες (π.χ. η αναλογία 1:2 παράγει το διάστημα που ονομάζουμε «οκτάβα»). Ακόμη, κατά τον Kepler ο διαχωρισμός των ανθρώπινων φωνών (μπάσος, τενόρος, άλτο, σοπράνο), υφίσταται και στην ουράνια αρμονία, ακολουθώντας την πυθαγόρεια οπτική σύμφωνα με την οποία η μουσική των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα της κοσμικής μουσικής. Με την λογική αυτή ο Κρόνος και ο Δίας αντιστοιχούν στις φωνές του μπάσου, ο Άρης στη φωνή του τενόρου, η Γη και η Αφροδίτη μοιράζονται την άλτο φωνή και ο Ερμής αντιστοιχεί στην σοπράνο. Ο Kepler θέτει το ζήτημα της αρμονίας των σφαιρών σε επιστημονικό επίπεδο.
Tέλος, ο καθηγητής αστρονομίας Mark Whittle υποστήριξε ότι το σύμπαν ξεκίνησε ως τέλειο κενό, όμως υπήρχαν πάντα ελάχιστα ποσοστά ενέργειας μη μηδενικά (κβαντικές διακυμάνσεις), τα οποία έδωσαν ζωή στα ηχητικά κύματα.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 η ΝΑSA δημιούργησε το πρόγραμμα Voyager κι εκτόξευσε 2 μικρά διαστημόπλοια (Voyager 1 και Voyager 2 ). Αυτά τα δύο μικρά διαστημόπλοια κατέγραψαν τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα που δημιουργούνται στο διάστημα και με τη βοήθεια ενός πομπού τα έστειλαν στη γη. Αυτά η ΝASA τα μετατρέπει σε ήχους. Μάλιστα, το 1992 κυκλοφόρησε σε CD την σειρά «Symphonies of the Planets – NASA Voyager Recordings». Στη σειρά αυτή περιλαμβάνονται οι κοσμικοί ήχοι που παράγονται από τους ηλιακούς ανέμους, τα, ηλεκτρομαγνητικά σωματίδια, την πλανητική μαγνητόσφαιρα, τα ηλεκτρομαγνητικά σωματίδια καθώς και από τους κραδασμούς των πλανητών. Ύστερα, η NASA επιχείρησε να στείλει επίσης τα ερευνητικά διαστημόπλοια NJUN1, ISEE1 και Hawkeye, τα οποία ηχογράφησαν τις δονήσεις των σωματιδίων. Η NASA τις αναμετέδωσε σε εκείνες τις συχνότητες που το ανθρώπινο αυτί είναι ικανό να συλλάβει, δηλαδή σε εύρος από 20 έως 20.000 Hz. Aξίζει να σημειωθεί ότι περίπου 15 χρόνια πριν, η NASA κατέγραψε και τη χαμηλότερη νότα του σύμπαντος, η οποία είναι η Σι ύφεση και σύμφωνα με τους επιστήμονες βρίσκεται 57 οκτάβες κάτω από το μεσαίο ντο (!), συχνότητα η οποία είναι αδύνατον να γίνει αντιληπτή από το ανθρώπινο αυτί.
Εν κατακλείδι, από αρχαιοτάτων χρόνων η μουσική και η αστρονομία είχαν προκαλέσει το ενδιαφέρον πολλών μελετητών ποικίλων επιστημονικών πεδίων (φυσικών, αστρονόμων, μουσικών, φιλοσόφων), και το ενδιαφέρον αυτό είναι έντονο ακόμη και στην σημερινή εποχή. Έχει εκφραστεί μέσα από πολλές μελέτες αξιόλογων επιστημόνων. Όσον αφορά στον τομέα της μουσικής εντοπίζουμε αξιοσημείωτα μουσικά έργα όπως η περίφημη ορχηστρική σουϊτα σε 7 πράξεις του Άγγλου συνθέτη Gustav Holst, «The Planets», η οποία γράφτηκε μεταξύ του 1914 και του 1916. Άλλο ένα σημαντικό μουσικό έργο είναι το «Atlas Eclipticalis» του John Cage, το οποίο κυκλοφόρησε το 1993. Τέλος, ένα ακόμη αξιοθαύμαστο μουσικό έργο είναι η συμφωνία του Paul Hindemith «Simphonie- Die Harmony der Welt-», η οποία συνετέθη το 1951 και χρησίμευσε ως βάση για την όπερά του «Die Harmony der Welt», την οποία ολοκλήρωσε το 1957. Μάλιστα το μουσικό έργο αυτό βασίστηκε στο ομώνυμο έργο του Kepler λόγω της αμέριστης γοητείας που ένιωθε ο Hindemith για τη ζωή του αξιόλογου αστρονόμου.
Στο βίντεο που ακολουθεί θα κατανοήσετε καλύτερα την μοναδική αρμονία του σύμπαντος και θα διαπιστώσετε ότι κάθε πλανήτης έχει τον δικό του ήχο. Το βέβαιο είναι ότι η μουσική των πλανητών είναι μοναδική και το ταξίδι μαγικό μέσα στην μουσική αρμονία του σύμπαντος.
Γιώτα Ευταξία
(Ιούλιος 2020)
gteftaxia@gmail.com
Μουσικός & Μουσικολόγος (ΕΚΠΑ)
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)
Βιβλιογραφικές Αναφορές:
Καϊμάκης, Π. (2007). «Η Αρμονία των Σφαιρών στην Όψιμη Αρχαιότητα». Στο Κουγιουμτζάκης, Γ. (επιμ.) Συμπαντική Αρμονία, Μουσική και Επιστήμη.Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Κάλφας, Β. (2014). Πλάτων: Τίμαιος. Αθήνα: Eστία.
Kepler, J. (2014). Harmonies of the World (μτφρ. Wallis, G.C.). Καλιφόρνια: CreteSpace Independent Publishing Platform.
Μουτσόπουλος, Ε. (2010). Η μουσική στο έργο του Πλάτωνος. Αθήνα: Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων.
Σπυρίδης, Χ. Χ. (2013). Η Πυθαγόρειος θεωρία της Αρμονίας των ουρανίων σφαιρών. Ομίλια καθηγητού κ. Σπυρίδη Χ.Χ. Στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσό στα πλαίσια της εκδήλωσης του καθηγητή Φιλοσοφίας κ. Νιάρχου Κωνσταντίνου.
Σπυρίδης, Χ.Χ. (χ.χ.). Η μουσική των Σφαιρών των Πυθαγορείων.
http://users.uoa.gr/~hspyridis/kallipateira.pdf
1 Σπυρίδης, Χ. Χ (χ.χ) Η μουσική των σφαιρών των Πυθαγορείων http://users.uoa.gr/~hspyridis/kallipateira.pdf
